Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
237 
berilganligidandir. Kattalarning xatolari, qo`rsligi, aldashi, vijdonsizligi, ma`naviy 
nopokligi, ularning yomon yo`lga kirib ketishiga sabab bo`ladi. 
O`smir kamolotining eng og`ir davri uning xarakterining shakllanish jarayoni 
maktabda ta`lim olish yillariga to`g`ri keladi. Xarakterining shakllanishi esa 
o`spirinning atrofdagilar bilan bevosita aloqasiga bog`liqdir. Qaysi hayotiy va kasbiy 
yo`lni tanlashi, ustozining uni qanday tarbiyalashi va yo`naltirishi kuniga besh-olti 
soat maktabda bo`ladigan bolaning kelajagini ko`p jihatdan belgilaydi. Uni kamolotning 
to`g`ri yo`lidan olib boradigan, olamni tanitadigan, oqil, olijanob, abadiy ezguliklarga 
o`tgatadigan muassasa bu –maktabdir. Ba`zi bir maktablarning “zaif ” tomoni shundaki, 
o`qituvchilarning hammasi ham muallimlik va tarbiyachilik vazifasini birga 
uyg`unlashtirib olib bora olmasliklaridadir. Odatda ular o`quvchilariga o`z darsini 
o`zlashtirishi yoki o`zlashtira olmasligiga qarab baho beradilar. Shuni doimo esda tutish 
lozimki, yomon o`qiydigan bolalar yomon odam emas, ya`ni bilimga qo`yilgan baho 
shaxsga berilgan baho bo`la olmaydi. 
Har qanday kasalni davolagandan ko`ra uning oldini olgan ma`qul.Shuning 
uchun har bir bola bilan ishlash tizimini izchil yo`lga qo`yish zarur. Ularning 
qiziqishlari, qobiliyati, layoqati, bilish jarayonlarini, oilaviy ahvoli, shuningdek oiladagi 
shaxslararo munosabatlarni ham alohida e`tiborga olish lozim. Negaki bugun 
jamiyatimizda notinch oilalar, qayta tashkil etilgan oilalar, yolg`iz ona yoki ota qo`lida 
tarbiyalanayotgan oilalarning farzandlari ,ijtimoiy hamda alohida himoyaga muhtoj oila 
farzandlarining umumiy o`rta ta`limda tahsil olayotganligini unutmaslik darkor. 
Shuningdek ma`lum sabablarga ko`ra ota-onasi chet davlatga ishlash uchun ketgan, 
hamda farzandlarini yaqin qarindoshlari qaromog`iga qoldirib ketgan, vasiylikka 
olingan oila farzandlari, ajrashish ostonasida turgan hamda ota-onasi ajrashgan oila 
farzandlarini ham alohida nazarda tutish lozim. Chunki bunday sharoitda yashayotgan 
o`smirlarda sog`inch, tushkunlik, stress holatlari uchraydi. E`tiborsiz qoldirilgan 
hamda mayda-chuyda deb hisoblangan narsadan katta baxtsizlikka duchor bo`lish 
ehtimoli tug`iladi. 
Ta`lim muassasalarida “ tarbiyasi qiyin” bo`lgan bolalar va o`smirlar o`rtasida 
olib boriladigan tarbiyaviy tadbirlarning samaradorligi ularda faol hayotiy pozitsiyani 
shakklantirish. o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida o`zaro yaqinlik va sog`lom munosabatni 
o`rnatishga bog`liqdir. Shuning uchun o`qituvchining berayotgan e`tiborini,ularni 
o`zlariga yaqin olayotganligini va yordam bermoqchi bo`layotganligini o`smir har doim 
his qilib turishi muhim hisoblanadi. Shuningdek o`smirning shaxs sifatidagi 
shakllanishi jarayonini, uning o`ziga xos xususiyatlarini, xarakteri va psixologiyasini 
hisobga olgan holda ish tutish yaxshi natija berishini unutmaslik lozim. Bunday bolalar 
bilan ishlashning muhim shartlaridan biri ta`lim muassasasi va oila hamkorligini to`g`ri 
yo`lga qo`yishdir. Ko`pincha oila va muassasasa hamkorligi, ota-ona va o`qituvchi 
o`rtasidagi o`zaro aloqaning uzilishi tufayli bolalarda uchraydigan bu holatni tuzatish 
ancha qiyin kechadi. 
Kattalar har bir bolaning qanchalik to`g`riso`zligini, mehnatsevarligini, 
vijdonliligini, do`stlik hamkorlikni qanchalik his qilishini kuzatib, bilib borishi 
zarur.“Tarbiyasi qiyin” bolalarda tajanglik, qo`pollik, yolg`onchilik, bezorilik, egoizm, 
qaysarlik, o`jarlik, intizomsizlik, qoidalarga rioya qilmaslik, o`zbilarmonchilik kabilar 
kuzatiladi va bunday hislatlarga ega bo`lgan yoshlarni tarbiyalashda individual 

---