Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
229 
qobiliyati. 
Xushmuomalalik, 
muloyimlik, 
poklik, 
tiyilish 
va 
vazminlik, 
qiyinchiliklarda sabr-toqat ahloqiy fazilatlardir deydi faylasuf. 
Adolatlilik va adolatsizlikni fazilati. Ma'lumki, barcha odamlar, shu jumladan, 
"taniqli yovuzlar" ham ularda adolat fazilati borligini tan olishni xohlashadi. Monten 
ishonganidek, adolatning mohiyatini ma'lum bir mamlakatning urf-odatlariga bog'liq 
qilib bo'lmaydi. U haqiqat singari, "umume'tirof etilgan va hamma joyda bir xil" deb 
hisoblanishi kerak. Biroq, buni anglashning iloji yo'q, chunki axloq qonunlari 
o'zgarmas va doimiy emas, xuddi mevalar va hayvonlar tug'ilishidan bir xil 
bo’lmaganlaridek. 
Fransuz faylasufi nuqtai nazaridan hamma axloqiy tamoyillar va jamiyatning 
huquqiy normalari to'plami sifatida tan olingan adolat to'g'risida gapirsak, agar 
huquqiy qonun axloqiy adolat bilan mos kelmasa, unda bunday adolatsizlik yovuzlik 
ehtimolini yuzaga keltiradi. Yomon ish uchun odam adolatli jazoga tortilishi kerak.
Har qanday adolatsiz qilmish adolatli jazo bilan jazolanishi kerak, chunki jazosizlik 
adolatsizdir. Agar biz jazosizlikni adolat bilan tenglashtiradigan bo'lsak, unda har kuni 
qanday yomon ishlarni qilmaymiz. Adolat bilan yashash boshqa odamlarning 
huquqlarini buzmasdan tinchlik va totuvlikda yashashni anglatadi. Xuddi shu "adolat" 
har kimga munosib bo'lgan narsani berishdir "
26
. Monten fazilatlar tizimida jasoratga 
muhim o'rin beradi. Jasoratli harakat jinoyatchida jasoratni anglatmaydi. Haqiqatan 
mard bo'lgan kishi har qanday sharoitda ham shunday bo'ladi. Jasoratli odam 
to'shakda kasallikka qarshi jang maydonida jarohat olgani kabi sabr-toqatli bo'ladi va 
u qal'a bosqini paytida bo'lganidek o'limdan qo'rqmaydi. Harbiy jasoratdan ham 
muhimroq bo'lgan yana bir jasorat bor. Bu kundalik hayotiy harakatlarni amalga 
oshirishda qalbimizning qat'iyatliligidir. 
Monten odamlar o'rtasidagi axloqiy munosabatlardagi muhim rol do'stlik 
fazilatidir deydi. Tabiatning o'zi bizni sheriklikka undaydi. Zo'r do'stlikning eng 
yuqori darajasi - bu shaxslararo adolat. U bizning irodamizning ifodasidir. Do'stlikda 
iliqlik umumiy va hamma narsani qamrab oladi, unda o'tkir va yarador narsa yo'q.
Insonning barcha ma'naviy motivlari axloqan pok va beg'ubordir. Do'stlikda o'zidan 
boshqa hisob-kitoblar va mulohazalar yo'q. Do'st - bu ikkinchi shaxs. O'zini ikki 
baravar oshirish - bu buyuk mo''jiza va uning buyukligi haqiqiy do'stlikni orzu 
qiladigan ko'pchilikning qo'lidan kelmaydi. Do'stlar yaxshilikni boshqasiga qilishdan 
ko'ra afzal narsani xohlamaydilar. Fazilatlarga qarshi xilma-xil billatlar qarshi turadi.
Suqrot nafaqat yaxshilik va yomonlik o'rtasida, balki illatlar o'rtasida ham aniq bir 
chiziq chizishga da’vat etgan. Aks holda, fazilatli odamni yomon odamdan ajratib 
bo'lmaydi. Ilm bilan, mehnatsevarlik, jasorat, epchillik va ayyorlik, o'g'irlik va qotillik 
bilan bog'liq illatlar mavjud. Monten eslatadiki, gunohning mohiyati va darajasi 
o'rtasidagi farqni ajratmaslik. “Bu qotillar, xoinlar, zolimlar uchun juda foydali bo'lar 
edi. Falonchi odam dangasa yoki shahvatparast, degan bilim ularni vijdonini 
yengillashtirmasligi kerak. Har kim o'z qo'shnisining gunohlarining og'irligini 
ta'kidlashga va o'z gunohini o'ylashga moyil »
27
. Monten eng qabih illatlardan biri 
makkorlik deb hisoblagan. Yolg'on gapiruvchi insonlardan qo'rqish lozimligini 
26
Q.: Монтень М. Опыты //3 jildda, 2-jild 372-373, 53. 
27
Монтень М. Опыты // 3 jildda, 2-jild, b. 55-56

---