Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
230 
aytadi. Bizning o'zaro tushunishimiz faqat biz uchun mumkin bo'lgan yagona yo'l 
bilan, ya'ni so'z orqali amalga oshiriladi. Buni buzgan kishi, bu so'z aytilgan kishiga 
nisbatan xoinlikdir. Faqat so'z bizni inson qiladi, muloqot qilish imkoniyatini beradi.
So'z bizning istaklarimiz va fikrlarimiz haqida bir-birimiz bilan aloqa qiladigan yagona 
vositadir. Bu bizning ruhimizdan kelib chiqadi. So'zning halolligiga bo'lgan 
ishonchni yo'qotsak, biz o'zaro tushunishga erishish imkoniyatidan mahrum bo'lamiz.
Agar so'z bizni aldayotgan bo'lsa, bu barcha aloqalarni imkonsiz qiladi. Til yolg'on 
yo'liga o'tgandan so'ng, uni haqiqatga qaytarish juda qiyin bo'ladi. 
Haqiqatning yo'q bo'lib ketishi davlat poydevorini buzadi, jamoat axloqiga ziyon 
yetkazishning muhim belgisi sifatida harakat qiladi, chunki haqiqat barcha 
ezguliklarning asosida yotadi, Aflotun davlat hukmdoriga qo'ygan birinchi talabi, ayni 
damda oramizda muomalada bo'lgan haqiqatdir deya ta'kidlaydi Monten, Bizning 
so'zlarni ishlatishimiz oramizda aylanib yurgan tangaga o'xshaydi: axir biz bu so'z 
bilan nafaqat haqiqiy tangaga, balki soxta tangaga ham egalik qilamiz. Bunday holda, 
voqealar eng yomon shaklda bo'ladi: yovuzlik qonuniy deb e'lon qilinadi, adolatsizlik 
adolat deb hisoblanadi, illat fazilat libosida bo'ladi. Inson har doim ham hammaga 
to'liq haqiqatni aytishga majbur emas. Bu ahmoqlik bo'lar edi, deydi Monten,
masalan, o'zingizning fazilatlaringiz va illatlaringiz, aqliy qobiliyatlaringiz to'g'risida 
o'zingiz haqingizda haqiqatni aytib berish qiyin. O'zingiz haqingizda gapirish 
haqoratli, bundanda yomonroq aslida, buni kamtarlik deb atash mumkin emas. Bu 
bema'nilik. O'zingizni turganingizdan pastroq deb hisoblash - qo'rqoqlikdir.
O'zingizni haddan tashqari ta'kidlash nafaqat behuda, balki ko'p hollarda ahmoqlikdir.
Bu illat asossiz xudbinlikka asoslanadi deydi faylasuf. Insonning hiyla-nayranglari 
ko'pincha g'azab bilan bog'liq bo'lib, bu hukmning ravshanligini qoraytiradi. G'azab - 
bu o'z-o'zidan hayratlanadigan va zavqlanadigan ehtiros. G'azabini yashirishga urinib, 
uni ichkariga haydashadi. Aql-idrok dalillari bilan ehtiroslaringizni jilovlay olish 
maqul ish. Inson ma'lum illatlarga moyil bo'ladi, lekin o'zini o'zi boshqarish orqali 
ularni jilovlay oladi. Bizning zaifligimizdan va yomonligimizdan kelib chiqadigan 
harakatlar o'rtasida aniq chiziq belgilanishi kerak. Ikkinchisini qilish orqali biz ataylab 
aql va vijdon amrlariga qarshi chiqamiz. Shuning uchun, yovuz qilmishni yashirish 
mumkin emas, chunki inson o'z vijdonidan qochib qutula olmaydi. Ko'pincha 
shunday bo'ladiki, yovuz qalblar tashqaridan qandaydir impuls ta'sirida yaxshilik 
qilishadi, qalblar esa chuqur fazilatlidir - xuddi shu sababga ko'ra - yomonlik. Inson 
ruhi bir-biriga ziddir. Inson tabiatining doimiyligi, deya qayd etadi Monten, ba'zi 
mutafakkirlarni bizda ikkita jon bor deb taxmin qilishga undadi. Biri bizni 
yaxshilikka, ikkinchisi yomonlikka olib boradi. Monten bu fikrga qo'shilmaydi.
Uning nuqtai nazaridan ruh bitta. Odam uni qaysi yo'nalishga burishiga qarab turlicha 
ko'rinish beradi. Agar men, masalan, o'zim haqimda har xil yo'llar bilan gaplashsam, 
bu faqat o'zimga turli nuqtai nazardan qarashim tufayli deydi Monten. 
Bizning turli xil ehtiyojlarimiz, qiziqishlarimiz, maqsadlarimiz, bir lahzali 
sevimli mashg'ulotlarimiz, ehtiroslarimiz va boshqalardan kelib chiqadigan ma'naviy 
nomuvofiqlik. inson tabiatining ma'naviy yaxlitligiga zid emas. Qadimgi 
mutafakkirlar bu pozitsiyaga e'tibor berib, donolikni eng muhim fazilat sifatida 
ta'kidladilar. Axir, donolik - bu sizning qalbingizni boshqarish qobiliyatidir, u 
ehtiyotkorlik va mas'uliyatni his qiladi. Insonning qadr-qimmati uning qalbida va 

---