Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
168 
eń aldı menen jámáát bolıp aytıladı. Ekinshiden qosıq túrin xalıq oyınların oynaǵan 
waqıtlarda aralas aytıladı, úshinshiden sawal juwap retinde aytıladı". Máselen, 
"Áwelemen-dúwelemen" balalardıń basın birirktirip, oyındı shólkemlestiriwdi janede 
olar arasında doslıq sezimlerin bekkemlewge járdem beredi. Al, ótirik óleńler balalardıń 
kewil keypiyatın kóteriwge hám sheshenlik penen sóylewdi úyretedi. Máselen;
Shekshek barar shel menen, 
Shawıp aldım bel menen, 
Ishek qarnın alıp edim, 
Tawısa almadıq el menen. 
Bunnan basqa oyınlar, sonıń ishinde shaqırma oyınlar da balalardı doslıqqa, 
jámáát bolıp oynawǵa tárbiyalaydı: 
Keliń-ho oyın baslaymız, 
Keltekti zıńǵıp taslaymız, 
Qaqshıp alıp aspannan, 
Qarama-qarsı uslaymız. 
Ertekler balanıń qıyal keńisligin jánede keńeytedi, ruwhıy dúnyasın bayıtadı, 
jeniske, maqsetke erisiw, ádillik, hadallıq, ar-namıs sıyaqlı adamgershilik pazıyletlerge 
tárbiyalaydı. Dástanlar bolsa balalardı batırliqqa, jawıngerlikke jane óz eliniń ar-
namısın qorǵawǵa tárbiyalaydı. Solay eken, har bir janr bala tarbiyasında ózgeshe 
áhmiyetli xarakterge iye bolıp esaplanadı.
15
[3]. 
Qaraqalpaq folklorındaǵı sanamashlardı alıp qaraytuǵın bolsaq bul janr balalardı 
durıs sanawǵa, oylawın rawajlandırıwǵa hám sanlardı bir-birinen aljaspay qosıw-alıwǵa 
uyretedi.Máselen: 
Bir degenim-bilek, 
Eki degenim-elek, 
Úsh degenim-úshek, 
Tórt degenim-tósek, 
Bes degenim-besik, 
Altı degenim-asıq, 
Jeti degenim-jilik, 
Segiz degenim-sırıq, 
Toǵız degenim-toqpaq, 
On degenim-oymaq, 
On bir degenim- qara jumbaq. 
dep balalardıń dáslepki matematikalıq túsiniklerin bayıtıp ǵana qoymastan, 6-
jasar balanıń dunya tanıwı ushında qısqasha hám jeńil túrde kórsetilgen.
Házirgi waqıtta qaraqalpaq balalar ádebiyatına úles qosqan jazıwshı hám 
shayırlardıń salmaǵı ulesli, olardıń ádebiy janrlarında álbette ózine say tárbiyalıq 
qásiyetler orın alǵan. Sonlıqtan da biz mektepke shekemgi bilimlendiriw 
shólkemlerinde, mektepke shekemgi jastaǵı balalardiń kórkem sóz qábiletlerin
rawajlandırıwda, ana-tiline degen mehir-muxabbatın oyatıwımızda, oz milliyligimizdi 
asıraǵan halda qaraqalpaq balalar ádebiyati haqqında bilimlerdi óz ornında hám óz 
waqtında beriwimiz zárúr. 
15
Q.Q Jarımbetov, Q.K Orazımbetob. “Qaraqalpaq ádebiyatı”. –Nókis: Bilim baspası -2010

---