Bog’ot Tumanidagi 13-son maktabning biologiya o’qituvchisi Matyoqubova Ma’muraning 5-sinf o’quvchilari uchun Botonika fanidan konspekti

O’tgan mavzuni mustaxkamlash.

1. 
   Suv va unda erigan mineral tuzlar ildizdan barglarga poyaning qaysi qismi orqali ko‘tariladi?
   
2. 
   Organik moddalar o‘simliklarning qaysi organlarida to'planadi?
   
3. 
   Barglardagi organik moddalar poyaning qaysi qa­vati orqali harakatlanadi?
   

3. 
   Yangi mavzu bayoni: Shakli o'zgargan yer osti novdalar muhim biologik ahamiyatga ega. Ular o'simliklarni noqulay tashqi muhitdan saqlaydi, o‘zida ko‘p miqdorda oziq moddalar to‘playdi va ular vegetativ yo‘l bilan ko‘payishi uchun xizmat qiladi.
   

Shakli o'zgargan yer osti novdalar tuproq orasida shakllanadi va ularda novdalardagi singari kurtaklar hosil bo'ladi. Bunday novdalarga piyozbosh, tugunak va ildizpoyalar kiradi.
O'simliklar bargida boradigan murakkab biologik jarayonlar natijasida organik (oziq) moddalar hosil bo'ladi va ular turli organlarda to'planadi. Bu moddalar o'simliklarning o'sishi va rivojlanishi uchun sarflanadi. Oziq moddalar, asosan, o'simliklarning yer usti va yer ostidagi organlarida to'planadi. Odatda, bunday organlar o'ziga xos shaklda bo'ladi. Shakli o'zgargan yer osti novdali o'simliklarga bosh piyoz, sarimsoq piyoz, anzur piyoz, lola va boychechak kabilar kiradi.
Tuproq orasida piyoz hosil qiladigan o'simliklarga piyozboshli o‘simlik deyiladi.
Bosh piyozning piyozini hammamiz yaxshi bilamiz. U kurtak singari, tashqi tomondan quruq qobiq bilan o'ralgan, bu qobiq uni yozda issiqdan va qishda sovuqdan saqlaydi. Agar u uzunasiga kesib qaralsa, tubida qisqargan kalta poyacha borligini ko'rish mumkin. Piyozning tubidagi kalta poyacha asosidan pastga qarab qo'shimcha mayda ildizlar, yuqoriga qarab esa seret barglar, gulbandlar o‘sib chiqadi, ular o'rtasida esa kurtaklar joylashadi. Piyozning ana shu seret barglari shakli o'zgargan barglar bo'lib, ularning hujayralarida oziq moddalar to‘planadi. Vaqt o'tishi bilan gulbandning uchida to'pgul paydo bo'ladi. Demak, piyozbosh shakli o'zgargan yer osti novdadir.
Ekiladigan piyoz inson hayotida muhim ahamiyatga ega. Uning tarkibida shakarlar, darmondorilar va kasallik qo‘z g'atuvchi mikroblarni qiruvchi moddalar ko'pligi tufayli u bevosita iste’mol qilinadi va undan turli taomlar tayyorlashda foydalaniladi.
0‘rta Osiyoda, xususan, 0‘zbekistonning tog'li rayonlarida yovvoyi piyozning juda ko‘p turlari o'sadi.
Tugunak va ildizpoyalar ham o'simliklarning shakli o'zgargan yer osti novdasidir. Tugunak o'simliklarga hammamizga tanish bo'lgan kartoshka, shoyigul, batat kabilar, ildizpoyali o‘simliklarga esa g‘umay, qamish, ajriq, yalpiz, gulsafsar va shirinmiyaga o'xshash turlar kiradi. Ulardan eng ko‘p tarqalgani kartoshka bilan tanishamiz. Kartoshkaning tugunaklari uning yer ostidagi organiarida hosil bo'ladi. Demak, kartoshka shakli o'zgargan yer osti novda ekan. U, asosan, yumaloq shaklda bo‘lib, o'zida ko‘p miqdorda oziq moddalar (ayniqsa, kraxmal) saqlaydi, ichki tuzilishi j'ihatidan novdaga o‘xshaydi. Tugunaklaridagi chuqurchalarda — ко‘zchalarida kurtaklar joylashganligi bilan boshqa yer osti novdalardan farq qiladi.
Tugunaklar issiq, sernam sharoitda tez ko‘kara boshlaydi.
Tugunakdagi kurtaklardan yangi novda о'sib chiqadi. Kurtaklarning ko‘p qismi tugunakning uchiga yaqinroq joylashadi. Shuning uchun kartoshka, odatda, uchki kurtaklardan o‘sa boshlaydi.
Agar kartoshka tugunagi kesib ko‘rilsa, uning ichki tuzilishi poyanikidan farq qilmasligini ko‘rish mumkin.
Kartoshka tugunagida kraxmal borligini aniqlash uchun kesilgan tugunakka bir tomchi kuchsiz yod eritmasi tomizilsa, u asta-sekin ko‘karadi. Kraxmal boshqa o‘simlikdagi singari barglarda hosil bo‘lib, o‘sha yerda shakarga aylanadi va po'stloqning elaksimon naychalari orqali tugunakka keladi. Bu yerda u qaytadan kraxmalga aylanadi va to‘planadi.
Bahorda kartoshka tugunaklari yerga ekilganda ulardagi kraxmal qaytadan shakarga aylanadi. Ularning kurtaklari ana shu shakar eritmasi bilan oziqlanadi va o‘sadi.
So‘nggi yillarda kartoshkani ko‘zchalaridan ekib, hosil olishga katta e’tibor berilmoqda.