Bog‘dorchilik o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan «O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati»

24-rasm. Olma gul kurtaklarining rivojlanish davrlari

(V.I.Kolesnikov bo‘yicha):

1 – tinim holatidagi kurtak; 2 – vegetatsiyaning boshlanishi;

3 – kurtakning o‘sa boshlashi; 4 – kurtakning yozilishi; 5 – to‘pgullar chiqishi; 6 – g‘unchalarning ajralishi; 7 – gultojlar paydo bo‘lishi;

8 – tojibarglarning yozilishi; 9 – gullashi; 10 – tojibarglarning to‘kilishi;

11 – mevalarning tugilishi; 12 – kosachabarglarning yumilishi;

13 – mevaning o‘sishi; 14 – pishgan mevalar.

61

O‘rik, shaftoli, gilos daraxtlari mevalariga qaraganda olcha, olma, nok kurtaklari tezroq va erta shakllanadi. Kurtaklarning bundan keyingi rivojlanishi qish oylarida o‘tadi. Daraxt shox-shabbasining sharqiy, janubiy sharqiy qismida joylashgan kur-taklar shox-shabbaning shimoliy va g‘arbiy tomonida joylashgan kurtaklarda nisbatan 1–20 kun oldin gullab, gullash qisqaroq vaqtida o‘tadi, odatda qaysi kurtak oldinroq shakllansa, ertaroq gullaydi. Gullash bir–ikki hafta davom etadi.

Kurtaklarning shakllanishi daraxtning yoshiga ham bog‘liq. 3–5 yoshdagi meva daraxtlarida meva kurtaklarining shakllani-shi 20–22 yoshdagi meva daraxtlariga nisbatan bir oy keyin o‘tadi. Bir yillik novdalarda eski meva shoxlariga nisbatan bir oy va undan ortiq muddat farq qilib gul shakllanadi.

Daraxtlarni qirqish kurtaklarning shakllanishini 12–15 kun-ga kechiktiradi. Tuproq nami 18–20 foiz bo‘lganida kurtaklar­ ning shakllanishi­ iyun oyining oxiri iyul oyining boshida oktabr oyigacha cho‘ziladi. Tuproqda nam yuqorida keltirilgan raqam-dan kam bo‘lsa, kurtaklarning shakllanishi ertaroq 30–40 kun ichida o‘tadi.

Daraxtlar yaxshi parvarish qilgan yillari meva kurtaklari yaxshi shakllanadi. Endi hosilga kirib kelayotgan daraxtlarda surunkasiga bir necha yil ozmi-ko‘pmi meva kurtaklari shaklla-nadi.

Yuqorida aytib o‘tilganidek kurtaklar ikki xil bo‘ladi. Ular o‘suv va meva kurtaklaridir. Vegetativ kurtaklar ham o‘z nav-batida ikki guruhga: barg kurtaklari va o‘suv kurtaklariga bo‘linadi. Meva kurtaklari ham ikki xil: sof gulli va aralash gulli kurtaklarga bo‘linadi. Sof gulli kurtaklar olcha, nok, gilos, olxo‘ri, shaftoli, o‘rik, bodom daraxtlarida mavjud.

Aralash gulli kurtaklarda yonbarglar, gul va mevalardan tashqari yana bir, ikki yoki uchta novda bo‘ladi.

Urug‘li meva daraxtlarida meva kurtaklari novdaning tepasida ayrim hollardagina barg kurtaklarida rivojlanadi, danakli meva-larda esa aksi, tepada emas, balki meva shoxchalarining yonida bo‘ladi.

62

Gilos, olxo‘ri, o‘rikning uyqudagi kurtaklarining uzoq ya-shash qobiliyati kamroq bo‘ladi. Mevali daraxt gullari har xil bo‘ladi. Masalan, olma gulini olib ko‘rsak, bu gulda biz gulning qismlarini yashil­ kosacha, beshta bargdan iborat och pushti rang gultojlarini va shuningdek, urug‘lanish organlari changchi va urug‘chini ko‘ramiz.

Olma, nok, olchaning gullari ikki jinsli, ularda urug‘chi hamda changchi organi bo‘ladi. Bir jinsli o‘simliklar gulida urug‘chi yoki changchi bo‘lmaydi. Bu o‘simliklarga anjir va yong‘oq kiradi.

Ham changchi ham urug‘chi gullari bir o‘simlikning o‘zida bo‘lsa, bir uyli hisoblanadi. Ikki uyli o‘simliklarda changchi va urug‘chi gullar boshqa-boshqa o‘simliklarda uchraydi.

Bitta kurtakdan bir qancha gul o‘sib chiqqanda ular birgalikda to‘pgulni tashkil etadi. Olmaniki soyabonsimon, smorodinaniki oddiy­ shingil, tokniki murakkab shingil, nokniki qalqonsimon deyiladi.

Mevali daraxtlar o‘z-o‘zidan hamda chetdan changlanadi. Mevali daraxtlarning faqat ba’zilari o‘z-o‘zidan changlanib hosil bo‘ladi. Bular jumlasiga shaftoli, behi, o‘rikning ko‘pgina navlari, olxo‘rining ba’zi navlari kiradi. Gilos, olma, nokning hamma nav-lari, olcha va fundukning ko‘pgina navlari chetdan changlanadi.

Barg. Barg o‘simlik hayoti uchun katta ahamiyatga ega. Barglar­ – barg shapalog‘i, barg bandi va barg yonligidan iborat. Ular kulchasimon, oval, tuxumsimon, nashtarsimon shakllarda bo‘ladi. Mevali daraxtlarning barglari oddiy, yong‘oqniki esa murakkab.

Barglar po‘stloq bilan qoplangan. Barg sathiga tushgan qu­ yosh nuri barg ichiga bemalol o‘tadi. Har bir hujayra orasida og‘izcha bo‘ladi. Barg ichida havo ana shu og‘izchalardan o‘tadi, barg ichidagi suv bug‘i va har xil gazlar ham shu og‘izchalardan chiqadi. Og‘izcha hujayralari alohida tuzilganligidan ular yopili-shi va ochilishi­ mumkin.

Ayrim adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra, bir gektar bog‘dagi yax-shi o‘sgan daraxtning barg yuzasi 4,1–6,1 m/kv ga уetadi. O‘rtacha 1 kg hosil uchun o‘rikda 1 m/kv barg yuzasi to‘g‘ri keladi.

63

Barglar soni qancha ko‘p va yirik bo‘lsa daraxt shuncha yax-shi o‘sadi va meva qiladi.


Meva. Mevaning tashqi qismi perikarpiy deyiladi. Perikarpiy uch qismga bo‘linadi. Tashqi endikarpiv meva po‘sti, o‘rta meza-karpiy urug‘chadan va ichki endokarpiydan iborat.

O‘rik, shaftoli, gilos va olcha kabi mevalar yoyiladigan qis-mi mezakarpiydan, sitrus o‘simliklarda endokarpiydan, bodom, funduk va pistaning mag‘zi deyiladi.

Danakli mevalar ekzokarpiy yumshioq, mezokarpiy suvli va en- dokarpiy qattiq bo‘ladi.

Yong‘oq, nok va behining mevasi soxta mevadir. Anjir va tut mevasi tup mevadir.

Ba’zi mevalar (apelsin, limon, mandarin va boshqalar) chang-lanmasdan hosil beradi. Bunday hodisani anogamiya deyiladi. Bu holda urug‘ murtagi tuxum hujayra emas, balki vegetativ hu-jayra hosil qiladi.

O‘rta hisobda kuchli payvandtag niholiga payvand qilinganda olmaning bir yashar ko‘chati bog‘ tashkil etiladigan yerda ekilgan-idan keyin me’yorida parvarish qilinganda 40–60 yil umr ko‘radi.

P.G.Shitt daraxt hayoti uchta asosiy davrdan, ya’ni o‘sish, meva berish va qurishdan iborat ekanligi aniqlanadi.

Birinchi davr ko‘chat o‘tqazilgandan to hosilga kirgungacha davr, ikkinchi to‘liq hosilga kilganidan to o‘sishdan qolishgacha bolgan davr, uchinchi davr esa daraxt hosildan qolganidan to qurigangacha bo‘lgan davrdir.

Masalan, Renet Simirenko, Beliy naliv daraxtlari 6–8 yil ichi­ da yaxshi shaklga kiradi va 8–9-yildan boshlab mo‘l hosil bera boshlaydi.

Ikkinchi davrda daraxtlar to‘liq hosilga kirgan bo‘lib, da-raxt kuchli o‘sishdan qoladi. Ko‘pchilik oziq moddalar meva kurtaklarining­ shakllanishiga, kurtaklarning gullashiga, gullar­ ning g‘o‘raga aylanishiga, g‘o‘ralarning o‘sib mo‘l hosil yetilish-iga sarflanadi.

Uchinchi davr daraxtlarning uzoq vaqt davomli mo‘l hosil berishidan­ boshlanadi. Uchinchi davr boshlangach sekin-asta

64

hosildan qola boshlaydi. Shox-shabbalar ustki qismidan boshlab quriy boshlaydi. Bu davrda daraxt shox-shabbalari kallonlab, du-varak novdalar hisobiga yangi shox-shabbalar paydo bo‘ladi va shu yo‘l bilan bir necha yil hosil beradi.

Keyinchalik qari daraxt shoxlari butunlay quriydi. Tana va tana atrofidan, uyquda yotgan kurtaklardan bachki novdalar unib chiqadi.

Bu davrda qarib qolgan daraxtlar yashartiriladi. P.G.Shitt keyinchalik­ daraxtning o‘sishini 9 davrga bo‘lgan. Birinchi davri vegetativ organlarning o‘sish davri, ikkinchi davr daraxt-ning jadal o‘sishi, uchinchi davr daraxtning jadal hosil berishi va o‘sishidan iborat. To‘rtinchi davr hosilga kira boshlagan davr va beshinchi davr hosil berish va quriy boshlash, oltinchi davr da-raxtda ayrim shoxlarning­ quriy boshlashi, hosil berishi va o‘sish davri, yettinchi davr daraxtning qurishi, o‘sishi va hosil berishi, sakkizinchi davr qurish, o‘sishdan qolish, to‘qqizinchi davr o‘lish va ayrim yosh novdalarning­ o‘sish davri.

Meva turlari va navlari har xil umr ko‘radi. Daraxtning uzoq umr ko‘rishi birinchidan, qaysi payvandtaglarda, ikkinchidan, qanday maydonda o‘stirilayotganligiga, uchinchidan esa parvarishiga bog‘liq.

O‘zbekiston sharoitida mevali daraxtlar kuzda o‘zining barglarini­ tashlaydi. Qishda tinim davrini kechiradi va bahor oyida kunlar isishi bilan daraxt uyg‘ona boshlaydi. Danakli mevalarning tinim davri urug‘li mevalarnikiga nisbatan qisqa-roq o‘tadi. Наг yili mevali daraxtlarda muayyan quyidagi asosiy fenofazalar bo‘lib turadi:

• kurtakning bo‘rtishi;

• kurtakning ochilishi;

• gullashi;

• meva tugish;

• mevaning pishishi;

• barg to‘kilishi.

Bu asosiy fazalar orasida bir qancha oraliq fazalar ham so-dir bo‘ladi. Daraxtda kurtaklar bo‘rtishidan to barglar sarg‘ayib to‘kilguncha bo‘lgan davr vegetativ davr deyiladi.

65

Daraxtda butunlay tinim davri yo‘q. Daraxt tinim davrida juda sekin bo‘lsa ham nafas olib turadi, havo isiganda o‘zidan ko‘plab namni bug‘latadi. Meva daraxtlarining o‘sishi, bargini to‘kib yuborishi va keyinchalik qishki tinim davrining boshlani-shi tashqi muhitning o‘zgarishlariga bog‘liq.

Yoz davrida daraxt ildizi orqali yerdan olingan ko‘pgina nam barg orqali bug‘lanadi. Yozda daraxt 35–40°C issiqqa ham chi-daydi. Daraxt tanasini sovitish uchun ildiz tizimi yer ustki qis-mini to‘liq nam va oziq moddalar bilan ta’minlab turadi. Kuzda kun qisqaradi, soviy boshlaydi, barglar sarg‘ayadi.

O‘zbekistonda qish issiq kelgan yillari meva va rezavor meva o‘simliklarning ildizi qishda ham o‘saveradi. Binobarin o‘simlikning tinim davri absolyut bo‘lmay, balki nisbiydir.

O‘zbekistonda mevali daraxtlarning ayrim turlari navbat bilan quyidagicha gullaydi: bodom, o‘rik, shaftoli, olxo‘ri, olcha, gilos, nok, olma, behi, anor. Ba’zi mevali daraxtlar (bodom, shaftoli, o‘rik va boshqalar) barglari yozilmasdan oldinroq gullaydi, boshqalari (olma, nok va boshqalar)da esa aksincha, vegetativ kurtaklar erta-roq yoziladi.

O‘zbekistonda o‘stirilayotgan meva va rezavor meva daraxt­ larining­ barchasi yorug‘sevardir.