|
3. DANAKLI MEVALAR (2 soat)
Danakli mevalarga o‘rik, shafloli, olcha, olxo‘ri, gilos va tog‘-
olchalar misol bo‘ladi.
Danakli mevalar, xususan ularning to‘la pishib yetilganlari juda ham nozik bo‘ladi va bu holda tashish qiyin. Shuning uchun jami danakli mevalar dumbulligi (yashilligi)da teriladi. Hosilni yig‘ish muddati mevalarning navi, ularning qattiq-yumshoqligi,
qanday maqsadlar uchun ishlatili-
|
|
shi va meva yuboriladigan joyning
|
|
uzoq-yaqinligiga qarab aniqlanadi.
|
|
Danakli mevalarni juda erta terish
|
|
yaramaydi,
|
chunki
|
erta terilgan
|
|
mevalarda so‘lish va o‘z naviga xos
|
|
maza bo‘lmaydi.
|
|
|
|
O‘rik.
|
Pishib
|
|
yetilganini
|
|
meva po‘stining somon rangga
|
|
kirishidan, oq o‘rikni esa meva
|
|
po‘stining yashil rangga o‘zgarib
|
|
och yashil va oq tusga kirishidan
|
|
bilsa bo‘ladi. Konserva qilinadi-
|
7-rasm. O‘rik. «Oq orik» navi.
|
gan o‘riklar pishgan bo‘lsa-da,
|
|
lekin juda
|
yumshab
|
ketmagan
|
|
bo‘lishi kerak. Ular iste’mol qili-
|
|
nadiganlari
|
terib
|
bo‘lingandan
|
|
keyin teriladi. Bu vaqtda meva-
|
|
larning eti juda shirin bo‘ladi.
|
|
Turshak solinadigan o‘riklar esa
|
|
konservalanadigan yoki shu joy
|
|
ning o‘zida
|
iste’mol
|
qilinadigan
|
|
o‘riklarga nisbatan ham ko‘proq
|
|
yetilgan bo‘lishi lozim. Erta terib
|
|
olingan o‘riklar saqlash vaqtida
|
|
mazasini birmuncha
|
yo‘qotadi.
|
|
Mevalarning hammasi bir vaqtda
37
larini tanlab terish usulidan kam foydalaniladi.
Shaftoli. Boshqa joylarga yu-borish uchun mo‘ljallangan shafto-li qattiqligini hali yo‘qotmagan vaqtda terib olinadi. Shu kezda mevalar to‘la yetilgan va ularga rang kira boshlagan bo‘lishi ke rak.
Olcha va gilos. Iste’mol qilish
9-rasm. Shaftoli. «Start» navi. va quritish uchun mo‘ljallangan
olcha va gilos yetilgan vaqtda
terib olinadi. Bunda mevalar juda
shirin bo‘ladi va ularning rangi o‘z navi uchun xos tusga kiradi hamda qoraya boshlaydi. Lekin bu mevalar hali qattiq bo‘lishi ke-rak. Pishmasdan juda erta terilgan olcha saqlash vaqtida tobiga kelib pishmaydi va mazasi unchalik yaxshi bo‘lmaydi. Shuning uchun uzoq joylarga yuboriladigan olcha 5–7 kun oldin terib olinadi.
10-rasm. Gilos. «Volove serdse» 11-rasm. Olxo‘ri. «Qora olu»
navi. navi.
38
1-amaliy mashg‘ulot
4. URUG‘li VA DANAKli MEVALAR. MORfOLOGIK BELGILARI VA RIVOJLANISHINI KUZATISH (2 soat)
Topshiriq: Mevali daraxtlarning tashqi (morfologik) tuzili shini o‘rganish.
Material va jihozlar:
1. Turli yoshdagi mevali ekinlarning ko‘chatlari, ularning yer ostki va yer ustki qismlarini ko‘rsatuvchi jadvallar, gerbariy ma-teriallari.
2. A. Ribakov, S. Ostrouxova. O‘zbekiston mevachiligi. – T.:
1981, 80–95-betlar.
3. T.E. Ostonaqulov va boshqalar. Meva-sabzavotchilik va polizchilikdan amaliy mashg‘ulotlar. – Samarqand. 2004. 169–172-betlar.
Qisqacha tushuntirish: Mevali daraxtlar yer ostki (ildiz lar) va yer ustki qismlarga bo‘linadi. Meva va rezavor meva o‘simliklari ildiz, poya va barglardan tashkil topgan asosiy uchta vegetativ organdan iborat.
Mevali daraxtlarning ildizi ularning barcha yer ustida joylashgan qismlarini mahkam tutib turadi. Mevali daraxtlar il-diz tizimining vazifalari quyidagilardan iborat:
– tuproq bilan o‘zaro doimiy aloqada bo‘lib, tuproqdagi suv ni va unda erigan mineral moddalar va karbonat angidrid (СО2) bilan birgalikda so‘rib o‘simlikka o‘tkaziladi;
– xlorofillning paydo bo‘lish jarayonlarida qatnashadi;
– o‘simlik uchun zarur bo‘lgan oziq moddalarni to‘playdi, tuproq muhitiga mineral moddalar – qand, kislota, fosfor hamda kaliyning mineral birikmalarini va boshqalarini tayyorlab chiqa-radi.
Mevali daraxtlarning ildiz tizimi bosh va yon ildizlar, qo‘shimcha ildizlar, popuk ildiz va tukchalardan tashkil topadi.
Bosh yoki birinchi tartibli ildiz murtak ildizchasidan o‘sib chiqadi. Bu ildiz faqatgina urug‘li ko‘chatlarda bo‘ladi, vegetativ
yo‘l bilan ko‘paytirilgan o‘simlik qo‘shimcha ildiz chiqaradi. Bu ildiz ularning poya qismidagi qo‘shimcha kurtakdan o‘sib chiqa-di. Bosh ildizda birinchi tartibli yoki yon ildizlardan ikkinchi tartibli yon ildizlar o‘sib chiqadi.
Asosiy va o‘rtacha ildizlar qatoriga asosiy hamda uchinchi va to‘rtinchi tartibda bo‘lgan hamma yon ildizlar kiradi. Bu ildizlar uzun va yo‘g‘on bo‘ladi.
So‘ruvchi ildizlar ildiz tizimining ko‘p qismini tashkil qiladi.
So‘ruvchi ildizlar uzoq yashamaydi.
O‘tkazuvchi ildizlar oraliq ildizlarning davomi hisoblanadi. Ular asosan suv va mineral moddalarning so‘ruvchi ildizlarini olib daraxtga o‘tkazadigan jigarrang tusli ikkinchi navbatda ho-sil bo‘lgan ildizlarning oz qismini tashkil qiladi.
Mevali daraxtlarning yer ustki qismi bosh poyadan iborat bo‘lib, u tana, butoqlar, shox hamda novdalardan iboratdir.
Tana asosan bosh poyaning tik joylashgan qismi bo‘lib, unga butoqlar birikadi. Tananing pastki qismi asosiy tana va uchiga-cha bo‘lgan qismi esa markaziy o‘tkazuvchi yoki lider ataladi.
Asosiy tanadan chiqqan shoxlar bu birinchi tartibli shoxlar hisoblanadi. Bu shoxlardan ikkinchi tartib shoxlar, ulardan esa uchinchi tartib shoxlar o‘sib chiqadi. Asosiy tanada o‘suvchi va hosil shoxlar ham shakllanadi. Hosil shoxlari meva kurtaklari ning shakllanishiga asos soladi. Markaziy tana esa butoq shoxlari va hosillari bilan birga daraxtning shox-shabbasini tashkil qiladi. Mevali daraxtlar shox-shabbasining rivojlanishi ularning ildiz tizimiga bog‘liqdir.
Shox tiplari. Mevali daraxtlarning shoxlari asosan o‘suv va hosil shoxlariga bo‘linadi. О‘suv shoxlari baquvvat o‘sadi va meva kurtaklari hosil qilmaydi. Meva shoxlari esa kalta bo‘lib, sekin o‘sadi va ularda meva kurtaklari shakllanadi. Meva shox-lari quyidagilarga bo‘linadi:
– halqali shoxcha, nayza shoxchalar, nayzali ingichka novda-lar, meva butoqchalari tipida (urug‘li mevalarda);
– gulli shoxcha, tup meva shoxcha, tizsimon shoxcha va ara lash meva shoxchalari (danakli mevalarda).
12-rasm. Mevali daraxtlarning hosil shoxlari.
Kurtak. Rezavor meva o‘simliklarining yer ustki qismi – ta-nasi, shoxcha, gul, meva va boshqalarini kurtakdan rivojlantiradi. Kurtaklar o‘sish va meva kurtaklariga bolinadi. O‘sish kurtak-lari amal davrida barglar bilan o‘ralgan halqali qisqa shoxchalar va uzun novdalar paydo qiladi. Hosil (reproduktiv) kurtaklarda esa gullar, keyin meva yoki rezavor meva shakllanadi.
Olma daraxtlarning gul kurtaklari yozilganida birinchi gal-da 5–7 bargdan iborat to‘pbarg, so‘ngra esa g‘unchalar paydo bo‘ladi. Asosiy barg qo‘ltig‘ida o‘suv va ba’zan gul kurtaklar ho-sil bo‘ladi. To‘p kurtaklar ana shu tarzda shakllanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
