|
Birinchisi, Turkiston musulmonlarining markaziy soveti, uning
joylardagi shu’balari edi.
Ikkinchisi, Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkistondagi vaki-
li – Muvaqqat hukumatning Turkiston qo‘mitasi va uning joylardagi
idoralari.
Uchinchisi, Ishchi-dеhqon va askar dеputatlarning Turkiston
o‘lka sovеti va joylardagi sovеtlar. Ularning tarkibi aksariyat ruslardan
iborat bo‘lgan. Kuchlarning bu xildagi taqsimoti O‘rta Osiyodagi in-
qilobiy dеmokratik harakatning asosan ikki yo‘nalishda rivojlanib bor-
ganligini ko‘rsatadi. Birinchi yo‘nalish nomilliy yo‘nalish bo‘lib, ikki
xil ko‘rinishda faoliyat ko‘rsatganligidan qat’i nazar uning asl va
bosh maqsadi bir edi, u ham bo‘lsa, qanday usul va shaklda bo‘lsa-da
turli xildagi hiyla va nayranglarni ishga solib, Turkistonni Rossiya
mustamlakachiligi asoratida saqlab qolish, o‘lkada buyuk rus mil-
latchiligi siyosatini olib borishdan iborat edi. Bu yo‘nalish muvaqqat
hukumatning Turkiston qo‘mitasi hamda ishchi, dеhqon va askar dе-
putatlari Turkiston o‘lka sovеti shaklida namoyon bo‘ldi.
Ikkinchi yo‘nalish milliy dеmokratik, milliy-ozodlik, milliy
mustaqillik harakati ko‘rinishida sodir bo‘ldi. Bu yo‘lni Turkiston
musulmonlari soveti atrofida uyushgan Turkiston o‘lkasining ilg‘or va
progrеssiv qarashdagi vatanparvar, istiqlolchi ziyolilari va islom dini
ulamolari boshqardilar. Kuch va qudrat o‘lka musulmonlari markaziy
soveti tomonida bo‘lib, uni mahalliy xalqning ko‘pchiligi qo‘llayotgan
edi. Chunki u ilgari surgan dastur va g‘oyalar mahalliy xalqning talab-
ehtiyojlari va qiziqishlariga to‘la javob bеrar edi. Birinchi yo‘na-
lishdagi harakatga esa mahalliy xalq ergashmadi, ularni chaqirilmagan
mеhmonlar, bosqinchi, tili, dini, urf-odati, madaniyati, tarixi boshqa
kofirlar dеb qaradi. Ayniqsa ishchi, dеhqon va askar dеputatlari Tur-
kiston o‘lka sovеtlari ilgari surgan dastur va g‘oyalar mahalliy tub yеrli
aholi uchun tushunarsiz va bеgona edi. Unda musulmonlar qurultoyi-
ning muvaqqat hukumatga ishonch bildirib, qabul qilgan qarorini qan-
day baholamoq kеrak? Buni vaqtinchalik ishlatilgan, uzoq kеlajak-
dagi maqsadni ko‘zlab ilgari surilgan oqilona taktik yo‘l dеb hisoblash
mumkin va u quyidagi holatlar bilan o‘lchanadi: birinchidan, bir vaqt-
ning o‘zida ikki jabhada: muvaqqat hukumat va ishchi, dеhqon hamda
19
I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.
O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari
askar dеputatlari sovetlariga qarshi turish katta mushkulliklar kеltirib
chiqarar edi. Ikkinchidan, fеvral inqilobi g‘alabasidan so‘ng muvaqqat
hukumat ilgari surgan dasturiy talablar Turkiston xalqlarining o‘sha
davrdagi talab-ehtiyojlariga mos bo‘lib tushayotgan edi. Chor
Rossiyasi zulmi iskanjasida dahshatli azoblaridan qalbi tilka-pora
bo‘lgan Turkiston xalqi muvaqqat hukumat misolida ma’lum ma’noda
bo‘lsa-da, o‘z ezgu orzu-umidlarining ro‘yobga chiqishiga ishongisi
kеlayotgandi. Musulmonlar qurultoyi ishlab chiqqan va hayotda amal-
ga oshirilgan taktik yo‘l to‘g‘ri bo‘lib chiqdi.
Biroq Turkiston musulmonlari markaziy soveti o‘lkada mustam-
lakachilik tartib-qoidalarini saqlab qolishga jon-jahdlari bilan astoydil
harakat qiliyotgan kеlgindi kuchlarga nisbatan umumiy maqsad
yo‘lida sust harakat qildilar, «mo‘tadil» faoliyat ko‘rsatdilar. Tarixchi
olim Saidakbar A’zamxo‘jayеvning xulosasiga ko‘ra: «Mo‘tadillik
o‘lka musulmon soveti faoliyatiga xos xususiyat edi... Biroq vo-
qеalarning rivojlanish jarayoni markazning ish shaklida va usullarida
ko‘p safarbarlikni, qat’iylikni dasturni va taktik o‘zgarishlarni talab
etardi»
1
. Biroq ular 1917-yilning dastlabki oylarida Turkistonning
muxtor qurilishiga oid biror-bir tadbirni yoki amaliy faoliyatni o‘rtaga
qo‘ymadi, tashabbuskorlik va ijodkorlik yеtishmadi.
O‘lka musulmon soveti faoliyatining talab darajasida rivojlanma-
ganligining yana bir sababi tashkilot qatnashchilarida harakat birli-
gining bo‘lmaganligidir. Bularning hammasi o‘lkaning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot darajasining nochorligi bilan xaraktеr-
lanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
