Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Gandimiyon sulhi. 1873-yil 12-avgustda Xiva xoni Muhammad Rahimxon bilan general Kaufman o'rtasida Gandimiyonda sharmandali o'zaro sulh bitimi imzolanadi. 18 moddadan iborat bu bitim imzolanishi tufayli Xiva xonligi o'zining siyosiy mustaqilligini yo'qotadi: «Men kim, Xiva xoni Muhammad Ra-himxon Soniy Bahodirxon o'zimni ulug' rus saltanatining quli deb tan olaman», - deyilgan edi o'sha bitimda.

Turkiston general-gubernatori fon Kaufman bilan Xiva xoni o'rtasida muzokaralar boshlanadi. General Xivani idora qilishga oid yangi nizomni xon diqqatiga havola etadi. Rus davlatchiligi rusumlarini joriy etishga qaratilgan bu hujjatga binoan xonlikda boshqaruv tizimi bo'lgan devon tuzish lozim edi. Devon a'zoligiga Xiva xoni tomonidan ruslarga xayrixoh amaldorlardan Matniyoz devonbegi, Eltuzar inoq va mehtar Abdullabiy, ruslar tarafidan esa bosh shtab podpolkovnigi Pojarov, artilleriya polkovnigi Ivanov, podpolkovnik Xoroshikin va savdogar Oltinboyev tayinlanishi lozim edi. Ruslarga qarshi janglarda shijoati va vatanparvarligi bilan tanilgan Muhammad Murodbegi va Rahmatulla Yasovul boshilar esa Xivadan surgun qilinishi lozimligi ko'zda tutilgan edi. General Fon Kaufman muzokaralar bilan bir vaqtda, erksevar turkmanlarni jazolash uchun general Golavachyov qo'mondonligidagi katta kuchni safarbar qiladi. Piyodalar, otliqlar, to'p va raketalar bilan qurollangan Golavachyov jazo korpusining «Bekovich xuni uchun» deya qilgan vahshiyliklari rus harbiy idoralari hujjatlari va mahalliy muarrihlar bitiklarida saqlanib qolgan»¹. Sulh bitimida Amudaryo va Orol dengizi

y36eKMCToHHMHr янги TapMxM. Биринчи китоб... 143-6eT.

suvliklarida rus kemalari boj to'lamasdan bemalol va emin-erkin yurishi, Buxoro va Xiva kemalariga esa bunday huquqlar rus hukmdorlari ruxsati bilan berilishi qonunlashtirildi. Yana xon-likning hududida ular bir necha o'rinda bandargoh port ko'rish huquqini oldilar. Rus savdogarlari xonlikning hududida hech qanday boj to'lamasdan erkin harakat qilish, savdo-sotiq ishlarini olib borish huquqiga ega bo'ldilar, ular boj to'lovlarisiz Xiva xonligi hududi orqali boshqa davlatlarga ham o'tish huquqiga ega bo'ladilar. Bitimga ko'ra rus fuqarolarining arznomalarini paysalga solmasdan xonlikning o'zi hal qiladi deb ko'rsatiladi, xivaliklarning arzlarini esa mahalliy rus boshliqlari tekshiradi, deyiladi. Ayni vaqtda xonlikning 20 yil davomida Rossiyaga 2.200 ming so'm tillo hajmida urush tovonini to'lashi shart qi-lib qo'yiladi. Amudaryoning o'ng qirg'og'iga, xonlikning taxtiga yaqin joyda Petro-Aleksandrovskiy qo'rg'oni (hozirgi To'rtko'l) quriladi.

Shunday qilib O'rta Osiyodagi Buxoro amirligi va Xiva xon-ligi o'z mustaqilliklarini qo'ldan boy berib, o'zi mustaqil harakat qila olmaydigan, chor Rusiyasi tarkibidagi qaram bir davlatga aylanadi.