Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V

7. XORAZMSHOHLAR  DAVLATI

0 ‘rta  Osiyo  xalqlarining  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy  taraq- 

qiyotida  qoraxoniylar  davlati  muhim  o ‘rin  tutganligi  va  yangi 

bosqichni  boshlab  berganligini  yuqorida  ta’kidlagan  edik.  K o‘ch- 

manchi turkiy qabilalaming o ‘troqlashuvi,  ulaming yerli xalqlar bilan 

qo‘shilib, qorishib ketganliklari yangi tarixiy rivojlanish jarayonlariga 

sabab  b o id i.  Shaharlar  o ‘sdi,  hunarmandchilik  va  savdo  taraqqiy 

etdi,  madaniyat  kamol  topdi.  Tarqoqlik  va  uning  oqibati  o ia ro q  

qoraxoniylar,  g ‘aznaviylar va saljuqiylar davlatlari qulaganidan so‘ng 

Buxoro  va Xorazm yirik ijtimoiy-siyosiy  va madaniy markaz  sifatida 

o ‘sa bordi.

Buxoro  0 ‘rta  Osiyoda  eng  yirik  diniy  markaz  sifatida  shuhrat 

topdi.  Buxorodagi  madrasalarda  faoliyat  ko‘rsatgan  mhoniylar  o ‘z 

ta ’sirlarini nafaqat diniy y o ‘l bilan oshirdilar, balki ular ayni zamonda 

g ‘oyat  katta  moddiy  boyliklami  ham  q o ilarid a  to ‘plagan  edilar. 

Masjidlar,  madrasalar,  xonaqolar  va  boshqa  diniy  muassasalaming 

vaqf mulklari  shu  darajada  k o ‘payib ketdiki,  yuqori  mansabli  Buxoro 

mhoniylari juda katta yer egalariga aylandilar.  Ular endi,  hatto  davlat 

hokimiyati —  qoraxoniylarga ham qarshi kurasha boshladilar.

Buxoroda  qoraxoniylar  davlati  qulagandan  so‘ng,  mhoniy 

feodallaming  o‘ziga  xos  Sadrlar  deb  ataluvchi  sulolasi  ana  shu 

tariqa  paydo  b o id i.  Ular  Buxoro  diniy  jamoalarining  rahbari  va 

ayni  zamonda  Buxoro  shahrining  raisi  ham  edilar.  Sadrlar  Buxoroda 

faqat  mhoniy  hokimiyatinigina  emas,  balki  dunyoviy  hokimiyatni 

ham  o ‘z  q oilarig a  olgan  edilar.  Ular  eng  katta  yer  egalari,  Buxoro 

atrofidagi  eng  yaxshi  mulklaming  xo‘jayinlari  edilar.  Shahardagi 

eng  qimmatli  mulklar  —   do‘konlar,  karvonsaroylar,  hammomlar, 

tegirmon-objuvozlar  ham  sadrlamiki  hisoblanardi.  Bundan  tashqari, 

masjid,  madrasa  va  xonaqolaming  mulklariga  ham  sadrlar  egalik 

qilganlar.  Hatto  Buxoro  shahrining  hunarmandlari  ham  sadrlarga 

qaram  b o ig an .  Bu  hoi  Buxoroda  sadrlar  mavqeyini  haddan  tashqari 

oshirib  yuborgandi.  Sadr  Burhoniddin  avlodidan  b o ig a n   Abdulaziz

---

VI bob.  M ovarounnahr va X urosonda  m ustaqil  davlatlarning tashkil topishi 

205

davrida  Buxoro  qoraxoniylar  davlati  tarkibida  o ‘zini  mustaqil  xonlik 

sifatida hisoblagan.

Qoraxoniylar  hokimiyati  qulashining  ikkinchi  oqibati  Xorazm­

ning  yuksalishi  b o id i.  Xorazm  X II-X III  asrlarda  shu  darajada 

yuksaldiki,  u dunyoning eng ulug‘  davlatlaridan biriga aylandi.

Xorazm  XI  asrda  va  XII  asrning  birinchi  yarmida  saljuqiylar 

davlati  tarkibida  edi  va  faqat  saljuqiylarga  qarshi  kurashda  yuksala 

olardi.  Ammo  agar o ‘sha  davrda qoraxoniylar davlati tushkin holatda 

boim aganda Xorazm rivojlana olmasdi.  Chunki u ham  saljuqiylarga, 

ham qoraxoniylarga qarshi kurash olib borishi  kerak bo‘lardi.

Xorazmning  boyliklari  XI  asrda  ham  ortib  boraverdi.  Xorazm 

hunarmandlari 

Movarounnahrdagi 

barcha 

shaharlardan 

ustun 

mavqeda  turar  edilar.  Savdo  sohasida  ham  xorazmliklar  oldinda 

bo ‘lganlar.  Mustahkam  qo‘rg‘onlarda  yashagan  Xorazm  dehqonlari 

tobora  rivojlanib  bordilar.  Saljuqiylar  saroyi  amaldorlaridan  biri 

b o ig a n   turkiy  o 'g ‘uzlarning  Bekdili  qabilasidan  b o ig a n   Anush- 

takin  sulolasiga  mansub  xorazmshohlar  Xorazmning  ana  shu 

ustunligidan  foydalandilar.  Anushtakin  asli  o ‘smirlik  cho gida 

qul  boigan.  K o‘p  o ‘tmay  uning  iqtidori,  zakovatini  ko‘ra  bilgan 

saljuqiylaming  ko‘zga  k o ‘ringan  amirlaridan  sipohsolar  Izzatiddin