AH M A D Y A SSA V IY V A Y A SSA V IY TA RIQ ATI
(vafoti 1166/67)
T asa w u f ilmining buyuk namoyandasi, Sharq tasaw ufida
munosib o ‘ringa ega b o ig a n «Yassaviy» tariqatining asoschisi va
turkiy poeziyaning yirik vakillaridan biri b o im ish Ahm ad Y assaviy
270
VATAN TARIXI
tug‘ilgan yili nom a’lum. Vafoti esa turli yozma manbalarda hijriy
562-(milodiy 1166-67) yil deb aniq ko‘rsatiladi. Ammo Nasafiyning
Ahmad Yassaviy 1103-yilda tug‘ilib, 1166-yil vafot etgan degan
fikri ham bor. B a’zi rivoyatlarda uning 130 yil umr ko‘rganligi
ta ’kidlanadi. O rif Usmon esa: «Rivoyatlarga ko‘ra, Yassaviy 63
yoshga — payg‘ambar yoshiga kelgach yer ostida hujra yasatib
«chillaga» kirgan, qolgan umrini toat-ibodat qilib, riyozat chekib
yer ostida o ‘tkazgan», deb ta’kidlaydi. Bu rivoyatga k o ‘ra 125 yil,
boshqa rivoyatga qaraganda 133 yil umr ko‘rib, hijriy 562-yilda vafot
etgan. Umuman, Yassaviyning tarjimayi holiga oid m a’lumotlar juda
kam va u har tomonlama chuqur o ‘rganilmagan, e’tibordan chetda
qolib ketgan.
Ahmad Yassaviy o ‘zi tug‘ilgan yurtini «Ul muborak Turkiston»
deb tilga oladi. U ota-onadan juda erta yetim qoladi. Otasi shayx
Ibrohim vafot etgach, bobosi Arslonbobo (Arslonbob) ham ota
ham ustoz o ‘m ida uni tarbiyalab voyaga yetkazadi. Ahmad
Yassaviyning ota-bobolari sulolasi Muhammad Hanafiyga borib
taqaladi. Bobosining maslahati bilan u Buxoroga borib X o‘ja Yusuf
Hamadoniy ilm-u saboqlaridan bahramand bo iad i. Bu paytda
Ahmad 23 yoshda bo ig an . U o ‘z ustozining eng ishonchli va
e ’tiborli xalifalaridan biri edi. Sharqshunos olim O rif Usmonning
m aium otlariga qaraganda, Abdulxoliq G ijduvoniy kunlardan bir
kuni Yusuf Hamadoniydan shogirdlarining taqdiri haqida so‘zlab
berishni iltimos qilgan. Shunda ustoz: «Mening asl xalifalarim avval
X o‘ja Abdullo Barkiy, so‘ngra X o‘ja Hasan Andoqiy, undan so‘ng
X o‘ja Ahmad Yassaviy dir. X o‘ja Ahmad Yassaviy o ‘z navbati
bilan xalifalik qilganidan keyin biroz vaqt o ‘tgach, o ‘z vatani
Turkistonga ketadi. So‘ngra uning o ‘miga sen xalifalik qilasan»1,
degan ekan. Keyingi voqealaming rivoj i ustoz Y usuf Hamadoniy
aytganidek kechroq Buxorodan o ‘z yurti Yassiga qaytgan Ahmad
shaharda madrasa va xonaqo qurdirib, o ‘z atrofiga juda ko‘plab yangi
shogirdlar to ‘plagan. U ana shu shogirdlari orqali o ‘zi asos solgan
«Yassaviya» tariqatini Turkiston va Shosh atrofidagi viloyatlarga
tarqata boshlagan.
Ahmad Yassaviy tarbiyalab yetishtirgan shogirdlar Mansur
bobo (Arslonboboning o ‘g ii) , Abul Malik Oto Tosh X o‘ja (Zangi
boboning otasi), Hakim Oto (Sulaymon Boqirg‘oniy), Zangi Oto va
boshqalardir.
1
Ориф Усмон.
Вахдад шаробин ичдим. «Мулокот» 1991, 6-сон, 52-бет.
VII bob. IX -X II asrlarda M ovarounnahr va X orazm da m adaniy hayot
271
Movarounnahrda XII asrdan so‘ng «Yassaviya» tariqatidan
ikki yirik tariqat paydo b o ig an . Birinchisi — «Naqshbandiya»,
ikkinchisi— «Bektoshiya». «Iqoniya» deb atalgan uchinchi tariqat
ham b o ig an , ammo u Toshkent viloyati atrofidan nariga o ‘tmagan.
Tasavvufdagi boshqa tariqatlarda b o ig a n i singari «Yassaviya»
tariqatining ham o ‘ziga xos qat’iy qoidalari (odoblari) bor. Bu
qoidalar quyidagilami o ‘z ichiga oladi: 1. Murid hech kimsani o ‘z
shayxidan afzal ko‘rmasligi, unga mutlaqo taslimiyat izhor etm og i
lozim. 2. Murid shunchalik zukko va idrokli b o iish i kerakki, to o ‘z
shayxining barcha rumuz va ishoralarini mukammal anglay bilsin.
3. Shayxning barcha aqvoli (so‘zlari) va a f oli (ishlari)ga murid sodiq
b o iib , unga mutlaqo mute va mustaqil b o im o g i lozim. 4. Murid
o ‘z murshidi (piri)ning barcha topshiriqlarini chustu choloklik
(chaqqonlik) ila va sidqidildan bajarib, uni hamisha rozi qilib
yu rm og i zarur. 5. Murid o ‘z so‘ziga sodiq, v a’dasiga rosih b o iib ,
o ‘z murshidi ko‘nglida hech qanday shak-u shubha tug‘dirmasligi
zarur. 6. Murid, o ‘z v a’dasiga vafodor va so‘zida ustuvor turishi
kerak 7. Murid o ‘z ixtiyoridagi barcha mol-u mulkini, butun bor-u
yo‘g ‘ini o ‘z shayxiga ilsor etmoq uchun doimo tayyor tu rm og i
lozim. 8. Murid o ‘z shayxining barcha sir-asroridan ogoh b o iib ,
uning ishorasini hech payt xayoliga keltirmasligi kerak. 9. Murid o ‘z
shayxining barcha takliflarini nazarda tu tm ogi, uning mushkulotini
oson qilm ogi, pand-u nasihatlarini bajo keltirm ogi shart. 10. Murid
Olloh visoli uchun o ‘z shayxi y o iid a butun moli va jonini nisor
etmoqqa tayyor turishi, uning do‘stiga do‘st dushmaniga dushman
b o iib yasham ogi shart.
Ahmad («Rasoil»da) inson ko‘kragida besh gumbaz borligini
aytadi: 1. Qalb yoki ko‘ngil (chap emchakdan ikki enlik pastda;
2.Ruh (o‘ng emchakdan ikki enlik pastda); 3. Sir qalbning yuqorisida;
4. Dafni, y a’ni maxfiylik gumbazi; 5. Ixfo, y a’ni ezgulik gumbazi.
Demak, Ahmad Yassaviy ruhiy olamning barcha gumbazlarini
diliga jo etgan. Endi uning Haq taolo bilan muloqot qilishiga
kundalik ikir-chikir tashvishlar halal berolmaydi»1, — deydi Nasafiy.
Ahmad Yassaviyning juda chuqur va boy mazmunga ega
b o ig a n «Devoni hikmat»ida mutafakkirning so‘fiylik — falsafiy
dunyoqarashi o‘zining butun borligi bilan o ‘quvchi diqqatini rom
etadi.
1
Насафий.
Хожа Ахмад Яссавий. 12-13-бетлар.
272
VATAN TARIXI
Donishmand fikricha, «Haqning so‘zini emas, o ‘zini bilish»
asosiy masaladir. Shuning uchun u bu dunyo rohatini qidiradigan
so‘fiy so‘fiy emas, toat-ibodat qilib, halollik va poklikni targ‘ib etib,
dunyoning g ‘am -g‘ussasini chekib, xalq tashvishi bilan yashagan
insongina haqiqiy so‘fiylar, deydi.
Asaming boshdan oxiriga qadar ulug‘vor insoniy fazilatlar:
oddiylik, kamtarinlik, mehr-muhabbat, ishq, sadoqat, haqiqat,
adolat, hurfikrlilik insonni insondan ayirmaslik kabi masalalar
falsafiy nuqtayi nazardan tashviqot qilindi. Va aksincha, yomonlik,
nodonlik, johillik, adolatsizlik, haqsizlik, sadoqatsizlik, molparastlik
kabi illatlar tanqid qilinadi. Bunday fazilatlarga ega b o ‘lgan shaxslar
insof, diyonatga chaqiriladi.
Alloma fikricha, inson bu dunyoda mol-u davlatga ishonib
yashamasligi kerak, bu dunyo hammadan ham qoladi. Shu bois
insonlar bir-birlariga yaxshilik qilishlari, haqni ko‘z oldilariga keltirib
o ‘zgalar mol-davlatiga hasadgo‘ylik qilmasdan yashashlari lozim:
Beshak biling, bu dunyo barcha xalqdan о ‘taro,
Inonmagii molingga, bir кип qo ‘Idan ketaro.
Ota-ona, qarindosh qayon ketti, fik r qil,
To 'rt oyoqli chubin ot bir кип senga etaro.
Dunyo uchun g 'am yema, Haqdin о ‘zgani dema,
Kishi molini yema, sirot uzra tutaro.
Yaqin-yaqinlarga qadar Ahmad Yassaviyning yagona asari
«Hikmatlar»dan boshqa kitobi yo‘q deb hisoblanardi. «Xalq so‘zi»
gazetasining 1993-yil 30-oktabr sonida olim Javkon Lapasovning
«Nasabnoma» sarlavhali maqolasida allomaning yangi bir asari
topilganligi xabar qilindi. «Nasabnoma»da Ahmad Yassaviyning
hayoti, faoliyati va nasl-nasabiga oid qimmatli m aium otlar berilgan.
Xullas, Payg‘ambarimizning faqirlik faxrimdir, degan muborak
hadislariga asoslangan va o ‘z tariqat y o ‘liga sodiq b o ig a n Xoja
Ahmad Yassaviy hazrat Mir Alisher Navoiy yozganlaridek «Shohu
gado aning irodat va ixlosi istoni»da bosh
Do'stlaringiz bilan baham: |