Boboyeva Mehribonuning “Milliy so’zlar tarjimasi xususiyatlari” mavzusidagi kurs ishi

Tadqiqot ishining maqsad va vazifalari. 
Tadqiqot ishining asosiy maqsadi 
tarjimashunoslikda muhim bo’lgan milliy xususiyatlarni o’zbek tilidan 
ingliz tiliga tarjima qilish muammolariga oydinlik kiritish, realiya va 
milliylikni ifoda etuvchi birliklarning boshqa turdosh terminlardan farqini 
aniqlash, ularning tarjima usullari xususiyatlarini badiiy asarlarda ilmiy 
tadqiq etishdan iborat. Ushbu maqsadni 
amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 

---

5 
- Milliy xususiyatlar va realiya haqida tushunchaga oydinlik kiritish; 
- Milliy xususiyatlarni tasniflash muammolarini tahlil etish; 
- Milliy xususiyatlarni tarjima qilish muammolariga oydinlik kiritish; 
- Milliy xususiyatlarni tаrjimа qilish usullаrini aniqlash. 
Tadqiqot ishining ob’ekti va predmeti. 
Tadqiqot ishimizning obyekti 
milliy birliklar va ularning tarjimasiga bag‟ishlangan jahon, rus va o‟zbek 
olimlarining tadqiqotlaridan iborat. Uning predmeti milliy xususiyatlar aks 
etgan turli badiiy asarlar hamda kitoblar. 

---

6 
1-bob Milliy o‘ziga xoslikning tarjimalarda berish usullari 
1.1 Milliy til haqida 
Barchamizga ma’lumki, tarjima o’ta nozik jarayon bo’lib bunda tarjimon 
bor mahoratini ishga solib uni qayta yaratish ustida tinimsiz samarali 
izlanishlar olib borishi talab etiladi. Uning dolzarbligi shundaki, kitobxon 
uchun notanish bo’lgan asar albatta tarjimon orqali yetib keladi va bu 
asardan ma’naviy ozuqa olishda yoki umumiy tasavvurga ega bo’lishda 
qayta yaratilgan asaning asliga muqobilligi juda muhimdir. Shunday bir 
fikr bor: Tarjima bilan shug’ullanuvchi shaxs, ya’ni tarjimon ikki til, ikki 
millat o’rtasidagi ko’prikdir, uning tarjima qilish qobiliyati orqali 
xalqning, millatning eng nozik qirralari aks ettiriladi. Darhaqiqat, butun 
bir xalqning madaniyati, turmush tarsi, an’analari va dunyoqarashi 
albatta uning tilida namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham bu jihatdan 
tarjimon zimmasida turgan mas’uliyat juda katta. Ayniqsa muayyan xalq 
tiliga mansub bo’lgan milliy so’zlarni ya’ni xos so’zlarni tarjima qilishda 
tarjimonning yondashuvi alohida e’tiborga molikdir. Chunki tarjimon 
asarni qanday ko’z bilan ko’rsa o’quvchi ham shundayligicha qabul qiladi. 
Ma’lumki badiiy tarjimada milliy kolorit tushunchasi bizga noma’lum 
bo’lgan xalqning urf-odatlari, hayot tarsi, umumiy olganda, milliy 
xususiyatlari tushuniladi. Shunday ekan, milliy koloritni saqlagan holda 
eng maqbul usullardan to’g’ri foydalanib tarjima qila olgan tarjimonni 
shak-shubhasiz o’z kasbining ustasi deyish mumkin. 
Misol uchun, o’zbek tilida uchragan so’zlar va tushunchalar 
boshqa tillarda bo’lmasligi yoki mazmun, shakl, hajm jihatdan farq 
qilishi mimkin. Lekin aynan milliyligimizni ifoda etadigan vositalar ham 

---

7 
shulardan ekanligini hisobga olgan holda madaniyatimizning o’ziga xos 
o’ziga xos qirralarini o’quvchiga yetkazib berishda uning tarjima 
muammolari barchamizning oldimizda ko’ndalang turibdi. Xos so’zlarni 
tarjima qilishda quyidagi usullardan barakali foydalanishimiz mumkin. 
Bular: 
1.Transliteratsiya yoki transkripsiya qilish
2. Sarlavha osti izohlari va tushuntirish 
3. Kalkalash 
4. Analogiya o’xshash so’zlar bilan tarjima qilish 
5. Tasviriy tarjimalar 
1. Transliteratsiya- bu usul Asliyat tilidagi so’zning harflarini 
o’zgartirish orqali Tarjima tilidagi boshqa harflarga moslashtirish 
“Milliy xos so’zlarning transliteratsiyayo’li bilan tarjimada berilishining 
asosiy sababi asliyatda qo’llanilgan milliy xususiyatli til vositalarining 
tarjima tilida mavjud bo’lmaganligidir. 
Quyidagi so’zlar ham transliteratsiya va transkripsiya usulida tarjima 
tiliga ko’chgan: 
-Somebody knocked with a handle of kamchi at the gate. 
-Shu payt kimdir qamchi dastasi bilan darvozani taqillatdi. 
-Give to her newly made kurpacha let them put it around sandal wood. 
-Anovi yangi qoplagan ko’rpachalaringni ber, tanchaga o’shani yopsin. 
2. Ko’pincha transliteratsiyayoki transkripsiya usulida tarjimaga 
ko’chgan so’zlar anglatgan ma’no yoki tushunchani o’quvchi bilan 
yaqindan 
tanishtirish 
maqsadida 
sarlavha 
osti 
izohlari 
va 
tushuntirishlaridan foydalaniladi. Quyidagi so’zlar ham shu yo’sinda 
tarjima qilingan: 
“He ate two pieces of handalak ( a small honey melon ) and drank 
several pialas of tea.” 

---

8 
“ Faqat bir-ikki tilim handalak yediyu, uch-to’rt payola choy ichdi.” 
“The guests in Qutidor’s house were well respected people, treated 
with first and second courses of many kinds of foods and sweets like 
khalva and nisholda.” 
“Qutidorning tashqarisig’a er mehmonlar to’lg’onlar ular quyuq, 
suyuq oshlar, holva, nisholda bilan izzatlanardilar” 
3.Ba’zan asliyatdagi so’zlarning tarjiman tilida muqobili bo’lmasa ham 
saqlab qolishimkoniyati bo’ladi. Bunga kalakalash yo’li bilan erishish 
mumkin. Kalkalash- bu so’zma so’z tarjima qilishdir. Quyidagi gapda 
ham bu usuldan foydalanilaganini yaqqol ko’rish mumkin: 
“Call my father a lionarmed man” 
“Sherpanja deb otamni aytsinlar”
6. Analogiya- bu asliyat tilidagi so’zni tarjima tiliga goho asliyatdagi lisoniy 
vositalar ma’nolariga 
ma’lum darajada yaqinroq mazmunli birliklar uchrasada ular o’zlarining 
shartli muqobillaridan xislat xususiyat, shakl, hajm- miqdor jihatdan 
farqlanadi, bu tafovut tarjimada o’zaro almashinuviga yo’l qo’ymaydi. 
“Mullah Fazliddin left his heavy red chakmon and wet high boots 
at the threshold” 
“Mulla Fazliddin ho’l bo’lib og’irlashgan piyozi, chakmoni va etigini 
dahlizda qoldirdi” 
7. Tasviriy tarjima- bu iboralarning mazmunini o’zgaruvchan so’z 
birikmalari yordamida berish. 
Shunday holatlar bo’ladiki, tarjima tilida asliyat tiliga ekvivalent va 
o’xshash frazeologik birikma topilmaganda tasviriy yo’l bilan tarjima 
qilinadi. 
Milliy so’zlarni tarjima qilishda ham so’zlar ma’lum bir belgilariga 

---

9 
ko’ra tasvirlangan holda tarjimaga ko’chadi. Quyidagicha so’zlar 
ham shunday tarjima qilingan: 
“There was a small but really heavy iron box in the sack” 
“Tohir gapning ichida uncha katta bo’lmagan po’lat sandiq borligini sezdi” 
“A dagger was hanging on sed his wet homespun striped shirt” 
“ Tohir yomg’irda ho’l bo’lib, badaniga yopishib turgan qalam yaktak 
ustidan xanjar taqib olgan edi” 
“ And the next day he went to see his father at his shaelter of solitude 
“Yana ikki kundan so’ng otasini borib ko’rish uchun xobgohidan chiqdi” 
Shunday holatlar bo’ladiki, har bir tarjimon milliy so’zlarni tarjima 
qilishga turlicha yondashadi. Ayrim tarjimonlar ham borki, ular milliy 
bo’yoqdan holi bo’lgan va tarjima tilida o’zlarining ma’no va vazifalari 
jihatlaridan uyg’un ekvivalentiga ega bo’lgan vositalarni ham milliyligini 
saqlab qolish maqsadida transliteratsiya usulida tarjima qilishadi. 
Masalan, birgina “ayvon” so’zi tarjimasi transliteratsiya va transkripsiya 
usulida 3 xil variantini sanash mumkin 
Ayvan 
Aivan 
Iwan 
Hovuz so’zi ham tarjimaga 3 xil ko’chgan: 
Reservior 
Haouze 
Hauz 
Realiya so’zi lotincha “realia” so’zidan olingan bo’lib, ashyoviy, haqiqiy 
degan ma’nolarni anglatadi. Lingvistik atamalar lug’atida unga 
quyidagicha ta’rif beriladi. “Borliqdagi ashyoviy madaniyat natijasi, 
mumtoz grammatikada esa, muayyan mamlakatning davlat qurulishi, 
muayyan tilde muloqot qilish xususiyatlarini ifodalovchi lingvistik birlik. 

---

10 
Milliy ma’naviyatimiz va tib madaniyatimizning rivoj topishiga 
fanning boshqa barcha sohalari qatori tarjimashunoslikham o’z ulushini 
qo’shishi lozim. Ayni paytda, tarjimondan xorijiy tillardan o’zbek tiliga 
bevosita yoki bilvosita o’girilyotgan asliyat asarida mujassam bo’lgan 
milliy ma’naviyat va til madaniyatini tarjima tili xalqiga asliymonand 
tarzda yetkazib berish talab qilinadi. Tarjimonning vazifasi asliyat asarida 
ijodkor tomonidan mohirona tasvirlangan milliy ma’naviyat va til 
madaniyatini tarjima tilida qayta yaratishdan iborat. Agar tarjimon 
asliyatda mujassam bo’lgan milliy ma’naviyat va til madaniyatini tarjima 
tilida noto’g’ri talqin etsa, birinchidan, asliyatdagi asar va uning muallifi 
hamda ana shu asar mansub bo’lgan xalq sha’niga do’g tushurib qo’yadi 
Ikkinchidan esa tarjima tili, xalqining milliy ma’naviyati va til 
madaniyatiga nisbatan nojoizlik paydo bo’ladi. 
Til milliy qadriyatlarni birlashtirib, tutashtirib, namoyon etib 
turuvchi eng mustahkam zanjir, boy va cheksiz ma’noviy xazina. 
Til insonning birlamchi ehtiyoji, anglash, bilish, so’zlash, aloqa- 
munosabat vositasi, mansub- xoslik omili bo’lgani bois hamisha jamiyat 
ravnaqining asosiy mezonlaridan bo’lib kelgan. Jumladan, o’zbek tili 
o’zbek millatining uzoq tarixiy ildizlariga, o’z siyosiy- huquqiy asoslariga 
ega muqaddas qadriyati, ulkan ma’naviy yutug’idir. Bugungi 
taraqqiyotiga qadar shonli va sharafli yo’llarni bosib, keskin va shiddatli 
to’fonlarni yengib kelayotgan milliy tilimiz davlat maqomida yanada 
ulug’vorligini namoyon qilmoqda. Turli darajadagi ijtimoiy munosabatlar, 
xalqaro aloqalar, fan- texnika taraqqiyoti, globallashish jarayonlari milliy 
til qiyofasida ham muayyan darajada o’z ta’sirini o’tkazmoqda, ichki va 
tashqi tahdidlar xavfini oshirmiqda. Shulardan biri yaqin kunlar oralig’ida 
munosabat- munozara maydonini egallab, keng jamoatchilik tanqid-u 

---

11 
e’tiroziga uchrayotgan “rus tilini ikkinchi rasmiy davlat tili sifatida e’lon 
qilish” tashabbusini ilgari surgan “ziyolilar”ga ham tegishlidir.