Boblar va paragraflarning nomlanishi Betlar

2_Til oldi undoshlari tavsifi.

1)"t" fonemasi - til oldi-alveolyar, portlovchi (sof portolovchi), jarangsiz, shovkinli undosh. Bu undosh suzning barcha pozitsiyasida uchraydi: suz boshida (tosh,tog), suz urtasida (ota, botir) va suz oxirida (ot, kavat) kabi. Bu undosh tojik tilidan uzlashgan daraxt, dust, gusht, musht, mast, past kabi suzlar oxirida (sirgaluvchi x,s,sh undoshlaridan sung kullanganda) talaffuz etilmasligi xam mumkin. Bunday xodisa turkiy suzlarda, shuningdek, ruscha-baynalmilal uzlashmalarda kamrok uchraydi; yurist>yuris, aferist>aferis, avgust>avgus, artist>artis, turt>tur kabi. Ammo ost, ust, tort (tortmok), yurt kabi turkiy suzlarda va port, post, tort ("konditer maxsuloti") kabi ruscha uzlashmalarda suz oxiridagi "t" tushirib koldirilmaydi;

2)"d" fonemasi - til oldi-alveolyar, sof portlovchi, jarangli, shovkinli undosh. Suz boshida (daryo), urtasida (odam), oxirida (ozod) kullanadi. Suz boshi (daraxt), intervokal xolat (odat), jarangli yoki sonor bilan yondosh xolat (gijda,sajda,banda,onda-sonda)bu undosh uchun kuchli pozitsiyadir. Bu pozitsiyada "d" undoshining asosiy ottenkasi kullanadi, boshka xolatlar "d" uchun kuchsiz pozitsiya xisoblanadi, bunda jarangli "d"ning jarangsizlashgan ottenkasi katnashadi. Masalan: ketdi>ketti (d>t), tushdi>tushti (d>t), asad>asat (d>t), savod>savot (d>t) kabi. Bular jarangli "d"ning kombinator va pozitsion ottenkalari (allofonlari) sanaladi.

"D" fonemasi kadimgi turkiy tilda suz boshida kullanmagan;

3) "s" fonemasi - til oldi-dorsal, sirgaluvchi, jarangsiz, shovkinli undosh. Suz boshida (savat), urtasida (kasam), oxirida (olmos) kullanadi. Deyarli barcha pozitsiyalarda uzining asosiy ottenkasini saklaydi: asbob, asta, osdi, usdi, kafas, asos kabi;

4) "z" fonemasi - til oldi-dorsal, sirgaluvchi, jarangli, shovkinli undosh. Suz boshida (zamon, zafar), urtasida (bozor,ozod) va oxirida (oz,aziz,mayiz) kullanadi. Jarangsiz undosh ta’sirida "s" ga utadi: iztirob>istirob, mazkur>maskur kabi. Bundagi "s" jarangli "z" fonemasining jarangsizlashgan kombinator ottenkasi sanaladi ("t" va "k"ning ta’sirida bulganligi uchun). Ba’zan suz oxirida xam bir oz jarangsizlashadi: sakkiz>sakkis (z>s), tannoz>tannos (z>s) kabi. Bundagi "s" jarangli "z" fonemasining pozitsion ottenkasi xisoblanadi (suz oxirida bulganligi uchun). Demak, suz boshi (zamon), ikki unli orasi (guzal) va jarangli yoki sonor bilan yonma-yon bulgan xolat (jonzot, tuzdon) "z" uchun kuchli pozitsiya, boshka xolatlar esa kuchsiz pozitsiya sanaladi.

Kadimgi turkiy tilda suz boshida kullanmagan;

5) "l" fonemasi - til oldi-alveolyar, sirgaluvchi jarangli, sonor tovush. Suz boshida (lagan), urtasida (olam) va oxirida (kamal) kullanadi. Orqa qator unlidan sung kattikrok (ol, bol kabi), old qator unlidan sung esa yumshokrok (il, el, bel kabi) talaffuz etiladi. Fe’lning shart mayli va sifatdosh shakllarida ("-sa","-gan" kushimchalaridan oldin kullanganda) jonli suzlashuv nutkida uzak oxiridagi "l" tushib kolishi xam mumkin: kelsa>kesa, kelgan>kegan kabi;

Kadimgi turkiy tilda "l" fonemasi suz boshida kullanmagan.

6) "n" fonemasi - til oldi-alveolyar, jarangli, sonor, burun tovushi. Suz boshida (nok, narsa), urtasida (ona, anor) va oxirida (burun, tutun) ishlatiladi. Lab undoshidan oldin kullanganda assimilyatsiyaga uchrab, lab-lab "m" tarzida talaffuz kilinadi: shanba>shamba ( n>m), tanbur>tambur (n>m) kabi;

7) "r" fonemasi - til oldi-tanglay, titrok, jarangli, sonor tovush. Suzning boshida (raks, rumol), urtasida (darak,guruch) va oxirida (xabar, agar, zarar) kela oladi. Toshkent shevasida otning "-lar" bilan kullangan shaklida shu kushimcha oxiridagi "r"ning tushib kolishi keng tarkalgan: kitoblar>kitobla, bolalar>bolala, akamlar>akamla, oyimlar>oyimla kabi. Talaffuzning bu shakli adabiy til me’yori sanalmaydi.

Kadimgi turkiy tilda "r" fonemasi suz boshida kullanmagan.

8) "sh" fonemasi - til oldi-tanglay, sirgaluvchi, jarangsiz, shovkinli undosh. Suzning boshida (shamol,sholi), urtasida (tushuncha, usha) va oxirida (naksh, ravish) kela oladi. Deyarli barcha pozitsiyada asosiy ottenkasi saklanadi: gusht, gisht, tovushlar, tovushni, tovushdan, tushgin, tushkinlik kabi;

9) "j" fonemasi - til oldi-tanglay, sirgaluvchi, jarangli, shovkinli undosh. Suz boshida, urtasida va oxirida kullanish xolatlari fakat ruscha-baynalmilal uzlashmalarda uchraydi: janr,jeton,jemper,jurnal (suz boshida); major,barja (suz urtasida); blindaj, peyzaj, drenaj, ekipaj, personaj,garaj, tiraj, massaj, sabotaj, staj (suz oxirida) kabi. Suz urtasida kullanishi tojik tilidan uzlashgan bir necha suzda xam uchraydi: mujda, gijda, ajdaxo (ajdarxo) kabi. Bunday pozitsiyada sirgaluvchi "j" korishik "j"ning "d" ta’sirida uzgargan ottenkasi bulishi xam mumkin. Bu undosh suz oxirida jarangsizlashadi: massaj>massash, drenaj>drenash, ekipaj>ekipash kabi;

10) "j" fonemasi - til oldi-tanglay, korishik portlovchi (affrikata), jarangli, shovkinli undosh. Bu fonema suzning boshida (joy, jiyda, jura), urtasida (majlis, ojiz, ijozat) va oxirida (xaj, avj, boj, toj, ilinj) kela oladi. Suz oxirida bir kadar jarangsizlashib, "ch" ga yakin talaffuz etiladi: lunj>lunch, vaj>vach, iloj>iloch, xiroj>xiroch, dilxiroj>dilxiroch kabi. Suz ichida jarangsiz undosh bilan yonma-yon bulganda xam jarangsizlashadi (assimilyatsiya kilinadi): ijtimoiy>ishtimoiy (j>sh) kabi. Demak, korishik "j" assimilyativ xolatda yoki suz oxirida uzining asosiy bulmagan (notipik) ottenkasi bilan katnashadi;

11) "ch" fonemasi - til oldi-tanglay, korishik portlovchi (affrikata), jarangsiz, shovkinli undosh. Bu undosh suzning boshida (choy,chegara), urtasida (bechora,kucha) va oxirida (omoch,tilmoch, kech, soch) kela oladi. Jarangsiz undosh ta’sirida ba’zan "sh" ga utadi: uchta>ushta (ch>sh) kabi.