Boblar va paragraflarning nomlanishi Betlar

4_Fonetik Xodisalar

Umumiy ma’lumot. Fonemaning nutk okimida turli ottenkalarda namoyon bulishi, bunday ottenkalarning yuzaga kelishida kombinator, pozitsion yoki aralash (kombinator- pozitsion) va b. omillarning ishtiroki borligi yukorida aytib utilgan edi. Fonetik xodisalar xam aslida ana shu omillar maxsuli sifatida sodir buladi. Ularning asosiy turlari kuyidagilardan iborat:

I. Kombinator omillar ta’sirida sodir buladigan xodisalar:

1. Assimilyatsiya bir xil kategoriyadagi tovushlarning (mas, undosh bilan undoshning) uzaro moslashuvidir. Bunday moslashuvning kuyidagi turlari bor:

a) progressiv assimilyatsiya - oldingi tovushning keyingi tovushni uziga moslashtirishi: ketdi>ketti (td>tt), ekgan>ekkan (kg>kk), kishlokga>kishlokka (kg>kk) kabi;

b) regressiv assimilyatsiya. Keyingi tovushning oldingi tovushni uziga moslashtirishi: tuzsiz>tussiz (zs>ss), birta>bitta (rt>tt) kabi;

v) tulik assimilyatsiya. Bunda kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga aynan moslashadi (ular urtasida neytrallashuv sodir buladi): nonvoy>novvoy (nv>vv), terakga>terakka (kg>kk) kabi;

g) tuliksiz assimilyatsiya. Bunda kuchli va kuchsiz pozitsiyadagi tovushlar bir-biriga kisman moslashadi: tanbur>tambur (nb>mb), shanba>shamba (nb>mb) kabi. Bu suzlarda "n" (til-tish undoshi) lab-lab "b"ga fakat artikulyatsiya urni jixatdan moslashgan (lab-lab "m"ga utgan), ammo boshka belgilari moslashmagan. Kiyos kiling: "m"-sonor, "b"- shovkinli; "m"- yumuk fokusli burun tovushi (nazal tovushi), "b"- sof portlovchi kabi;

d) kontakt assimilyatsiya - ketma-ket joylashgan tovushlarning uzaro moslashuvi (k. yukoridagi misollar);

e) distant assimilyatsiya - suz tarkibida bir-biridan uzoqroqda joylashgan tovushlarning uzaro moslashuvi: sichkon>chichkon, soch>choch kabi.

Uzbek tilida uzak bilan affiksdagi unlilar assimilyatsiyasi xam uchraydi. Assimilyatsiyaning bu turi singarmonizm (unlilar uygunlashuvi) deb xam nomlanadi. Bunda unlilarning uygunlashuvi lab garmoniyasi va til garmoniyasi (lingval garmoniya) shaklida namoyon buladi. Masalan: keldi-"e" (old qator), "i" (old qator). Bunda uzak va affikslar tarkibidagi xar ikkala unli old qatordir (til garmoniyasi); koldi- "o" (orqa qator), "i" (orqa qator). Bunda affiksdagi old qator "i" uzakdagi orqa qator "o"ga moslashgan- "i"ning orqa qator ottenkasi yuzaga kelgan (bu xam til garmoniyasi xisoblanadi); lab garmoniyasi kuprok shevalarda uchraydi: uglim (adabiy tilda)- ulum (kipchok laxjasi shevalarida). kuzim (adabiy tilda)- kuzum (kqzYm: kipchok laxjasida) Bunda uzak va kushimchalardagi unlilarning lablanish jixatdan moslashuvi sodir buladi. Xozirgi uzbek adabiy tilida assimilyatsiyaning bu turi deyarli uchramaydi.

Assimilyatsiyada fonemaning kombinator ottenkasi yuzaga keladi (uzgarish tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida bulganligi uchun).

2. Akkomodatsiya - turli kategoriyalardagi tovushlarning, masalan, unli bilan undoshning uzaro ta’siri tufayli yuzaga keladigan moslashuv. Masalan: kisht (k’sht: "i"ning old qator ottenkasi, u sayoz til orqa "k" undoshiga moslashgan)- kish (kыsh: "i"ning orqa qator ottenkasi, u chukur til orqa "k" undoshiga moslashgan). Ba’zan unli undoshga emas, aksincha, undosh unliga moslashadi. Masalan, lab-tish (labio-dental) "f" undoshi lablashgan "u" unlisi ta’sirida lab-lab "f"ga aylanishi mumkin. Kiyos kiling: fakat ("f"- lab-tish), nufuz("f" -lab-lab), aft ("f"- lab-tish)- ufk ("f"- lab-lab), saf ("f" -lab-tish)- tuf ("f"- lab-lab) kabi.

Uzaro ta’sirda bulgan tovushlarning bir-biriga nisbatan oldin yoki keyin kelishiga kura akkomodatsiya kuyidagi ikki turga bulinadi:

a) progressiv akkomodatsiya. Bunda oldingi tovush keyingi tovushga ta’sir kiladi: kulmoq suzida sayoz til orqa "k" undoshi orqa qator "u"ni old qator "U" ga aylantirgani kabi. Kiyos qiling: kul ("u"- orqa qator unli)- kul ("U"- old qator unli), kul ("u"- orqa qator "o" unlisi)- kul ("u"- old qator "q" unlisi);

b) regressiv akkomodatsiya. Bunda keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir kiladi. Masalan: tuk suzida sayoz til orqa "k" undoshi orqa qator "u" unlisini old qator "u"ga aylantiradi. Assimilyatsiyada bulganidek, akkomodatsiyada xam fonemaning kombinator ottenkasi yuzaga keladi.

3. Dissimilyatsiya - suz tarkibidagi bir xil (yoki uxshash) tovushlardan birining boshka tovushga kuchishi: birorta>bironta (ror>ron), kissa-kista (ss>st) kabi. Bu xodisani assimilyatsiyaning aksi deyish mumkin.

Dissimilyatsiya xodisasi yunalishiga karab ikki xil buladi:

a) progressiv dissimilyatsiya. Bunda keyingi tovush uzgaradi: zarur>zaril kabi;

b) regressiv dissimilyatsiya. Bunda oldingi tovush uzgaradi: maktanmok>maqtanmoq kabi.

Tovushning uzgarish darajasiga kura dissimilyatsiya yana ikki turga bulinadi:

a) tulik dissimilyatsiya. Bunda ikkita bir xil tovushdan biri nouxshash tovushga aylanadi: kissa>kista (ss>st) kabi;

b) tuliksiz dissimilyatsiya (kisman dissimilyatsiya). Bunda tovushning artikulyatsion xususiyatlaridan ayrimlarigina uzgaradi. Masalan, uchta>ushta (ch>sh) kabi: "ch" va "t" undoshlarining ikkalasi xam portlovchi, ammo "t"ning ta’sirida "ch" sirgaluvchi "sh" ga utgan.

Tovushlar urtasidagi masofaga nisbatan xam dissimilyatsiya ikki xil buladi:

a) kontakt dissimilyatsiya. Bunda yonma-yon turgan tovushlardan biri uzgaradi: kissa>kista kabi;

b) distant dissimilyatsiya. Bunda dissimilyatsiyaga uchrayotgan tovushlar bir-biridan uzoqroqda joylashgan buladi. Masalan: birorta>bironta kabi.

4. Nazalizatsiya - suz tarkibidagi burun sonantlari ta’sirida shu sonantlar yonida kullangan unlining rezonator ton bilan aytilishi: non, nok, men, meng kabi. Bunday xollarda xam fonemaning kombinator ottenkasi (unlining kurinishi) paydo buladi.

II. Pozitsion omillar ta’sirida sodir buladigan xodisalar:

1. Reduktsiya - unli fonemaning urgusiz buginda kuchsiz-lanishi: bilan- b:len, birok- b:r k kabi. Bunda "i" unlisining kuchsizlangan, qisqa (bilinar-bilinmas) talaffuz etiladigan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi;

2. Suz oxiridagi ochiq buginda tor unlilarning bir oz kengayishi: bordi>borde kabi. Bunda xam tor "i" unlisining bir oz kengaygan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi;

3. Jarangli "b" va "d" undoshlarining suz oxirida jarangsizlanishi: maktab>maktap (b>p), savod>savot (d>t) kabi. Bunday xolat jarangli j,j,z undoshlarida xam uchraydi: massaj>massash (j>sh), dilxiroj>dilxiroch (j>ch), sakkiz>sakkis (z>s) kabi. Yukoridagi barcha xolatlarda b,d,j,j,z fonemalarining jarangsizlashgan pozitsion ottenkalari kullangan. Uzbek tilida kup buginli suzlarda portlovchi, jarangsiz "k" ning suz oxirida sirgaluvchi, jarangli "g" tarzida talaffuz kilinish xollari xam uchraydi: balik>balig, urtok>urtog, tarok>tarog kabi.

III.Turkiy suzlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashish. Uzbek tilida bunday moslashishning kuyidagi turlari uchraydi:

1.Proteza - suz boshida tovush orttilishi: a) rus>uris, ruza>uraza, rumol>uramol kabi. Ma’lumki, kadimgi turkiy tilda sonor "r" tovushi suz boshida kullanmagan, demak, uni suz boshida kullash kunikmasi xam bulmagan, bu xol boshka tillardan uzlashtirilgan suzlar boshidagi sonor "r"dan oldin bir unlining orttirilishiga olib kelgan, shu tarika olinma suzning fonetik tarkibi turkiy suzning fonetik tarkibiga moslashtirilgan;

b) shkaf>ishkop, stakan>istakan kabi: turkiy tillarda suz yoki bugin boshida (pozitsion omil) undoshlar uzaro birika olmaydi (sintagmatik omil), ayni shu konuniyat yukorida keltirilgan ruscha uzlashmalar boshida bir unlining orttirilishiga,demak, shu suzlarning turkiy til konuniyatiga moslashtirilgan shaklining yaratilishiga olib kelgan.

2.Epenteza - suz urtasida tovush orttirilishi. Bu xodisa xam asosan boshka tillardan uzlashtirilgan suzlar tarkibida yuz beradi - ularning fonetik tarkibi turkiy til konuniyatlariga moslashtiriladi (suz yoki bugin boshida qatorlashib kelgan ikki undosh orasida bir unli orttiriladi: plan>pilon, klubnika> kulupnay, traktor>tiraktir kabi).

Ma’lumki, turkiy suzlar tarkibida ikki unli xam yonma-yon kullanmaydi. Bu xol Said, oila, soat kabi arabcha uzlashmalarning jonli tilda Sayid, oyila, sogat deb (ikki unli orasida bir undoshning orttirilib) talaffuz kilinishiga sabab buladi.

3.Epiteza (austeza)- suz oxirida tovush orttirilishi: Bu xodisa kuprok suz oxirida qatorlashib kelgan sk, nk undoshlaridan sung yuz beradi: otpusk>otpuska, kiosk>kioska, tank>tanka, blank>blanka kabi. Bunda xam pozitsion-sintagmatik omil (turkiy suz oxirida sk, nk undoshlari birikmasining uchramasligi) kuprok darajada asos bulgan.

IV. Fonetik xodisalarning boshka turlari:

1.Tovush tushishi. Suz uzagidagi yoki unga kushilgan kushimchalar tarkibidagi ayrim tovushlarning ma’lum fonetik kurshov yoki pozitsiya ta’sirida talaffuz etilmasligi. Bu xodisaning kuyidagi turlari bor:

a) prokopa, ankopa - suz boshidagi tovushning tushib kolishi: yilon>ilon, yagoch>agoch>ogoch, yigna>igna kabi. Bunda til urta "y"da ovozning ustunligi, demak, uning unliga yakinligi, uzidan keyingi unliga singib ketishi kabi omillar ta’siri bor. Prokopa, asosan, tarixiy jarayon maxsuli bulib, xozirgi uzbek adabiy tilida uchramaydi;

b) sinkopa - suz urtasidagi tovushning tushib kolishi. Bu xodisa reduktsiyaning davomi sifatida kuprok uchraydi- uzak morfemaga affiks morfema kushilganda, urgu oxirgi buginga kuchib, uzakdagi unli kuchsizlanadi va tushib koladi: burun>burnim,burning,burni; ugil>uglim,ugling,ugli kabi. Suz urtasidagi unlining tushib kolishi ba’zan tarixiy (diaxron) planda sodir bulgan bulib, xozir sezilmasligi xam mumkin: olchapaskam, pastda>pasda kabi. Ularning ba’zi turlari tarixiy plandagina karalishi mumkin: erdi>edi kabi;

v) apokopa - suz oxiridagi tovushning yoki kushma suz komponentining tushib koldirilishi: baland>balan, xursand>xursan, gisht>gish, gusht>gush, obruy>obru, podshox>podsho kabi. Kushma suz komponentining tushirib koldirilishi asosan ruscha leksik uzlashmalarda uchraydi: metropoliten>metro, kilogramm>kilo, taksomotor>taksi kabi.

Tovush yoki komponentning tushib kolishiga olib keladigan sabablar qatorida pozitsion (urgusiz bugindagi reduktsiya) va sintagmatik (yonma-yon kullangan tovushlarning singishib ketishi) bilan birga fonatsion energiyani tejash, ixchamlikka erishish kabi omillar xam katnashadi;

2.Eliziya - unli tovush bilan tugagan suzga unli bilan boshlangan suzning kushilishi natijasida bir unli tovushning tushishi (112, 133). Masalan, ayta oldi>aytoldi, Dili orom> Dilorom kabi. Bu xodisa unlilar singishuvining bir kurinishidir. Yana karang: sinerezis;

3.Sandxi xodisasi - analitik shakllarning ixchamlashuvi natijasida sodir buladigan fonetik uzgarishlar. Masalan: ishlar edi>ishlardi, borgan emish>borganmish kabi. Bu xodisa uz tabiatiga kura eliziyaga juda yakin turadi;

4. Aferezis - oldingi suzning sunggi tovushi (yoki tovushlari) ta’sirida keyingi suz boshidagi tovushning (yoki tovushlarning) tushishi: ne uchun>nechun, mulla aka>mullaka kabi (14, 85-86). Bu xodisa sandxining bir kurinishi, xolos;

5. Gaplologiya - yasama suz tarkibida birin-ketin kelgan ikkita bir xil bugindan birining tushirib koldirilishi. Bu xodisa xam kuprok ixchamlashtirish, energiyani tejash asosida sodir buladi. Masalan, tragikomediya

6.Tovushlarning urin almashinuvi (metateza). Bu xodisa kuprok jonli suzlashuvga, ayniksa, shevalarga xos bulib, adabiy tilda kam uchraydi: tuprok>turpok (Toshkent shevasida), daryo>dayro (kipchok laxjasi shevalarida), tugramok>turgamok (ayrim shevalarda) kabi.

Urin almashinuviga uchragan tovushlar suz tarkibida bir-biriga yakin yoki uzok joylashgan bulishi mumkin, shunga kura metatezaning ikki turi farklanadi:

a)kontakt metateza- yonma-yon joylashgan tovushlarning urin almashuvi: tuprok>turpok (pr>rp), axvol>avxol (xv>vx) kabi;

b) distant metateza - bir-biridan uzoqroqda joylashgan tovushlarning urin almashinuvi: aylanayin>aynalayin (bunda ikkinchi bugin boshidagi "l" bilan uchinchi bugin boshidagi "n" tovushlari orasida "a" unlisi bor).

Tarkibida metateza xodisasi yuz bergan ayrim suzlar xozirgi adabiy tilda me’yor darajasiga kutarilgan: yogmir (etimologik shakli)>yomgir (xozirgi adabiy tildagi shakli) kabi.

7. Geminatsiya - ikkita bir xil undoshning suz tarkibida kavatlanishi: muddat, izzat kabi. Bunday kavatlanish ma’lum uslubiy maksadlarda yuzaga keltirilishi xam mumkin: Masalan, maza’ , (bitta "z", bunda uslubiy buyok yuk.)- mazza (ikkita "z". Suzning bu shaklida ma’no kuchaytirilgan). Yana kiyos kiling: yashamagur>yashshamagur, uchalasi>uchchalasi, rosa>rossa, juda>judda kabi. Geminatsiya xodisasi suz yasalishida xam uchraydi: achimok (fe’l)- achchik (sifat), isimok (fe’l)- issik (sifat), kotmok (fe’l)- kattik (sifat) kabi. Sifatlarning kuchaytiruv (intensiv) formalarida xam geminatsiya xodisasi uchraydi: ok>oppok, sog>soppa-sog kabi.

Degeminatsiya- suz tarkibidagi geminatsiyaning yukolishi: men+ning>mening, sizni>sizzi>sizi; kayer>kaer kabi.

8. Sinerezis-suz tarkibida yondosh kullangan ikki unlining diftonglashuvi- bir chuzik unli xoliga kelishi: mutolaa>mutola: matbaa>matba: saodat>so:dat kabi. Bu xodisa ikki unli orasidagi undoshning tushib kolishi xisobiga yuz berishi xam mumkin: zaxar>za:r, shaxar>sha:r kabi.

9. Spirantizatsiya - ayrim portlovchi undoshlarning ikki unli orasida (intervokal pozitsiyada) sirgaluvchi undoshga utishi: bora ber>boraver (b>v), kabob>kavob (b>v), pustlok>pustlogi (k>g), tarok> tarogi (k>g) kabi. Bu xodisada pozitsion omil (intervokal xolat) bilan birga kombinator omil (unlilarning undoshga ta’siri) xam ishtirok etgan.