Bob. Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo‘limining

Dars mavzusining rejasi:

1. 
   Subyektiv baho nima?
   
2. 
   Kichraytirish qo‘shimchalari.
   
3. 
   Erkalash qo‘shimchalari.
   

Darsning borishi:

O‘tilganlarni so‘rash: O‘tilgan dars mavzusi: “Kelishik qo‘shimchalari uslubiyati” hisoblanadi.
Dastlab o‘quvchilarga o‘zbek tilida mavjud kelishik qo‘shimchalari klaster ko‘rgazmasi orqali eslatib o‘tiladi. Ko‘rgazmada kelishik qo‘shimchalarining nomlari berilgan bo‘ladi. O‘quvchilar esa qo‘shimchalarini aytishadi.

Uyga vazifa sifatida berilgan 54-mashq bir nechta o‘quvchidan og‘zaki tarzda so‘rab olinadi. So‘ngra “Ma’nodoshini toping!” usulidan foydalangan holda o‘quvchilar bilimi va fikrlash qobiliyati sinovdan o‘tkaziladi. Bunda o‘quvchilar kelishik qo‘shimchalarining ko‘makchilar bilan ma’nodoshligini aniqlaydilar hamda misollar keltiradilar. Masalan: telefonda berilgan buyurtma – telefon orqali berilgan buyurtma.

Yangi mavzu bayoni:

Yangi mavzuni bayon etishda o‘qituvchi o‘quvchilarning hayotiy tajribasidan samarali foydalanishi zarur. Ya’ni bunda ularga quyidagi matn na’munasi audio shakli bilan birgalikda taqdim etiladi:

“…Oh, hozir Hayitvoy, Dilijon o‘rtoqlarim bo‘lganda ko‘rsatib rosa maqtanardim. Ular har yoqqa ko‘chib ketishdi. Endi topolmayman ularni. Buvijonim, asalim, sochingizning hidini sog‘ingandim, baxmal to‘ningizni sog‘ingandim. Ana shu menga qarab turgan ko‘zlaringizniyam sog‘inuvdim. Men o‘paman, buvijonim o‘padi. Hech bir-birimizga to‘ymaymiz… Qo‘llari biram yumshoqqina, yuzlari biram isiqqina, hidlari biram yoqimligina…”³⁹

O‘quvchilarga berilgan tarqatmada esa ajratib ko‘rsatilgan qo‘shimchalar mavjud bo‘lmaydi. O‘quvchilar matnning audio shaklini eshitganlaridan so‘ng ushbu qo‘shimchalar qo‘shayotgan ma’noni anglab yetadilar va o‘qituvchi yordamida quyidagi qoida keltirib chiqariladi:

Tilimizda –cha, -choq, -gina,-loq, -jon, -xon, -toy kabi bir qancha qo‘shimchalar mavjud bo‘lib, ular subyektiv baho shakllari deb umumlashtiriladi. Ular kichraytirish-erkalash qo‘shimchalari nomi bilan ham ataladi. Bu qo‘shimchalar otlar va sifatlarga qo‘shilib, shu so‘zlar ifodalagan narsa yoki tushunchaga so‘zlovchi (yozuvchi) ning subyektiv munosabatini bildiradi, ya’ni bu so‘zlarda ijobiy yoki salbiy uslubiy bo‘yoqni yuzaga keltiradi. Bunday

³⁹ Jannati odamlar.Ertak-roman.X.To‘xtaboyev.-T.:”Yangi asr avlodi”,2013.
qo‘shimchali so‘zlar ko‘proq so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarda kuzatiladi, ilmiy va rasmiy uslublarda esa ular juda nofaol, kam qo‘llanadi.⁴⁰