Bob. Hozirgi zamon o’qituvchisi kompetentligi masalasi – pedagogik muammo sifatida

Pragmatik kopmetensiya 

Til  faqat  kishilar  o’rtasidagi  oddiygina  aloqa  vositasi  emas,  balki  til 

egalarining  o’zini  qurshab  turgan  olamni  bilish,  qo’lga  kiritgan  bilimlarini 

kelajak  avlodga  yetkazish  vositasi  hamdir.  Lisoniy  birliklar  vositasida  axborot 

yig’iladi, saqlanadi va avloddan-avlodga o’tadi. 

Har  bir  shaxs  lisoniy  qobiliyatga  ega.  Bu  qobiliyat  so’zlovchining  faqat 

muayyan  tildagi  so’zlarni  va  ularning  bog’lanish  qoidalarini  bilishi  bilan 

cheklanib  qolmaydi.  Agar  so’zlovchi  lisoniy  strukturalarni  o’zlashtirsa-yu, 

ammo  ulardan  qanday  va  qaysi  o’rinlarda  foydalanishni  bilmasa,  lisoniy 

qobiliyatga  to’liq  egalik  haqida  fikr  yuritib  bo’lmaydi.  Shuning  uchun  hozirgi 

kunda  lisoniy  qobiliyati  kuchli  shaxsni  tarbiyalamoq  uchun  ta’lim  jarayonida 

o’quvchilarning  asosiy  e’tiborini  til  sof  ichki  tuzilishini  bilishdan  tashqari, 

ularning  har  biridan  qaysi  vaziyatlarda  qanday  foydalanishni  bilishiga  ham 

qaratish lozim bo’ladi. 

Pragmalingvistika  bevosita  kopmetensiyaviy  ta’lim  bilan  aloqadordir. 

Chunki  so’zlovchining  til  haqidagi  bilimi  bilan  uni  qayerda  va  qanday  qilib 

qo’llash  haqidagi  bilimi  o’rtasidagi  munosabat  pragmalingvistikaning  tarkibiy 

qismi  bo’lgan  kognitolingvistikaning  o’rganish  obyekti  bo’lishi  bilan  birga, 

bunday  o’rganish  ona  tilini  o’qitishga  kopmetensiyaviy  yondashuvni  ham 

amalga oshiradi.

23

 

Inson o’zini kurshab turgan olamni ongda umumlashtirib, olamning ilmiy, 

diniy,  afsonaviy,  lisoniy...  manzaralarini  yaratadi.  Voqelikni  ana  shunday 

qismlarga  ajratish  va  umumlashtirib  idrok  etish  faqat  insongagina  ato  qilingan 

                                                        

23

 

Abduqodirov  A.  Umumiy  o`rta  ta`lim  maktablarida  yangi  axborot  texnologiyalardan  foydalanish 

muammolari. Uzluksiz ta`lim jurnali, 2002. № 4.

 

---

 

 

 

55

qobiliyatdir.  Olloh  bandasiga  bu  qobiliyatni  tuhfa  etmaganda,  odamzot 

axborotlar dengizida cho’kib ketgan bo’lardi. Inson olamni o’simliklar dunyosi, 

hayvonot  dunyosi  singari  qismlarga  ajratganidek,  ijtimoiy  voqea-hodisalarni 

ham  to’y,  aza,  bozor,  maktab  singari  manzaralarga  bo’ladi.  Bu  manzaralarning 

har  birining  o’ziga  xos  leksik  xususiyatlari,  muomala  andozalari  mavjud. 

Lisoniy  birliklarni  ana  Shu  manzaralar  xususiyatidan  kelib  chiqib,  o’rinli 

ishlatish  shaxsning  pragmalingvistik  kopmetensiyasi  sanaladi.  Masalan, 

akademik  litseylarning  II  bosqich  o’quvchilari  uchun  "Hozirgi  o’zbek  adabiy 

tili" 

darsligining 

9-darsi 

"Qo’llanilish 

doirasi 

chegaralangan 

va 

chegaralanmagan  so’zlar"ga  bag’ishlanadi.  109-mashq  azada,  to’yda,  bozorda, 

maktabda ishlatiladigan so’zlarni topish va ulardan foydalanishga bag’ishlangan 

bo’lib,  o’quvchilarning  pragmalingvistik  kopmetensiyasini  rivojlantirishni 

maqsad qilib qo’yadi. 

Har  bir  kishi  muayyan  muloqot  vaziyatida  o’z  maqsadiga  muvofiq 

ravishda  ko’plab  variantdosh  til  hodisalaridan  ayni  shu  vaziyat  uchun  mosini 

tanlab qo’llash malakasiga ma’lum darajada ega. 

 O’zbekistonda  mustaqillik  tantanasi  tufayli  ta’lim-tarbiya  tizimida  tub 

o’zgarishlar  yuz  berdi.  Oliy  va  o’rta  maxsus,  kasb-hunar  tizimida  ta’lim 

olayotgan  yoshlarning  dunyosini  boyitish  ma’naviy  jihatdan  mukammal 

rivojlangan  insonni  tarbiyalash  ta’lim  va  tarbiya  jarayonida  takomillashtirish, 

shu kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 

Ayniqsa, ta’lim jarayoniga kompetensiyaviy yondashuv tobora rivojlanob 

o’qituvchi kompetensiyasi, o’quvchi kompetensiyasi, umuman, har qanday kasb 

egalari,  aholi  tilidagi  kamchiliklarni  tuzatish  uchun  ham  til  ta’limiga 

kompetensiyaviy yondashish suv va havodek zarur. 

Ona  tili  va  adabiyotini  o’qitishga  kompetensiyaviy  yondashuv  yoshlarni 

til  haqidagi  bilimlar  bilan  birga,  muammoli  vaziyatlarda  bu  bilimlardan  o’rinli 

va  maqsadga  muvofiq  ravishda  foydalana  olish  qobiliyatiga  ega  shaxs  sifatida 

tarbiyalashni  o’z  oldiga  maqsad  qilib  qo’yadi.  Shuning  uchun  ham  ona  tili  va 

adabiyot  o’qituvchisining  bosh  vazifasi  faqat  bilimga  ega  yoshlarni  tarbiyalash 

---

 

 

 

56

emas, balki bu bilimlarga ega bo’lish bilan birga muammoli vaziyatlarda o’rinli 

foydalanish  malaka  va  ko’nikmasiga  ega  shaxslarni  tarbiyalashdan  iborat 

bo’lmog’i lozim. 

Demak, 

ta’limning 

barcha 

turlarida, 

xususan, 

til 

ta’limida 

kompetensiyaviylikni  rivojlantirishga  e’tibor  qaratish  barkamol  avlodni 

tarbiyalashning tayanch nuqtasi bo’lib xizmat qiladi.