Боб қадимги хитой солиқ тизими

2.2. Сўнги Ўрта асрларда солиққа тортиш

Хитойда биринчи минг йилликнинг охири ички урушлар ва феодал тарқоқлик даврининг ҳақиқий якуни билан белгиланди, Хитой Сонг сулоласи ҳукмронлиги остида бирлаштирилди (960-1279). Бу сафар мамлакатнинг бирлашиши ҳам Хитон кўчманчиларининг босқинчилик хавфи билан рағбатлантирилди, бирлашув маркази³сариқ Дарё ва Yangtze дарёлари оралиғида жойлашган Каифенг шаҳри еди
960-йилда Хитой анча ривожланган иқтисодиёти ва кучли Марказий бошқарувига ега бўлган кўп миллатли феодал давлат еди. Иқтисодиёт қишлоқ хўжалигига асосланган бўлиб, турли ҳунармандчилик турлари ҳам ривожланган (кончилик, металлургия, кемасозлик, ипак, чинни ва қоғоз ишлаб чиқариш ва бошқалар.). Ҳунармандчилик ва савдонинг узлуксиз ўсиши пул таклифини оширди. Мамлакатда темир ва мис тангалардан ташқари, ingot шаклида кетган олтин ва кумуш ҳам муомалага кирган. Сунг империяда биринчи marta металл пул билан бирга қоғоз пуллар ҳам ишлатилган. Бу даврнинг асосий маданий ютуқларини порох, компас ва вудкут (ўйма тахталардан чоп етиш) ихтироси деб ҳисоблаш мумкин. Хитойнинг ташқи алоқалари ҳам кучайди. Жанубда бирма ва Ветнам билан савдо-сотиқ ишлари тор тог ъ йўлларига ергашди. Шимолий кўчманчи қабилалар билан биржалар ғазначилик назорати остида чегара бозорларида ўтказилди. Денгиз савдо Қуанзҳоу, Ningbo, ва Ханчжоу Sharon порт шаҳарлари орқали амалга оширилди. Енг йирик савдо маркази сифатида, Guangzhou айниқса чиқиб турди, Ҳиндистон келган сотувчилар қаерда, Форс, ва Араб мамлакатлари яшаган. Баъзан бу чет еллик савдогарларнинг сони 200 мингга етган. Хитой кемалари Индохина соҳили бўйлаб Жанубий денгизлар мамлакатларига, Японияга ва тинч океан оролларига сузиб борган. Улар нафис ипак матолар, чинни, металл буюмлар, олтин ва кумуш олиб юришган. Зираворлар, заргарлик буюмлари, фил суяги, тутатқи, қимматбаҳо ёғочлар ҳам Хитойга етказиб берилди.
Бу даврда деҳқон хўжаликлари икки тоифага: ўз ерлари ва ўз ишлаб чиқариш воситаларига ега бўлган" уста ҳовлилар" ва давлат ерларида ёки алоҳида феодаллар ерида ишлаган деҳқонларга тегишли бўлган" меҳмон ҳовлилар" га бўлинди. Одатда, бундай деҳқонларнинг ўз ерлари ва ишлаб чиқариш воситалари бўлмаган. Сонгги сулоладаги ер солиги қуйидаги таркибий қисмлардан иборат еди: қишлоқ жойларда уларга коммунал ерларга солиқ-ижара ва хусусий ерларга солиқ корсатилди. Бу солиқлар икки-солиқ тизими бўйича ер майдони ва сифатидан келиб чиқиб ҳисобланди, у деярли асл ҳолида сақланди, фақат солиқ суммаси оширилди. Фойда олиш учун тўққиз тоифадаги ҳовлилар тизими ҳам сақланиб қолган. Шаҳарларда шаҳарлардаги уй-жой ва хусусий боғлар ва сабзавотчилик боғларидан олинадиган ер солиғи мавжуд еди. Ер солиғи тизимининг учинчи таркибий қисми полл солиғи бўлиб, у асосан Жанубий Хитойда турличадир. Қўшимча ер йиғимлари ҳам ундирилган: давлат донадорлиги учун қўшимча дон тўловлари, машинадан фойдаланганлик учун йиғимлар ва сигирқуйруқ солиғи. Бундан ташқари, солиқ имтиёзлари тизими ҳам мавжуд еди (у камдан-кам ҳолларда ишлатилган, аммо расман мавжуд еди), шунингдек, меҳнат вазифаларини ишлаб чиқаришни алмаштирган ҳақ.
Вазифалар мукаммал ва турли вазифаларга ажратилди. Касбий мажбуриятлар 5 турга бўлинди: биринчиси – давлат даромадлари билан ишлаш (хазина ва гранарияда), иккинчиси-солиқ йиғиш ва назорат қилиш, учинчиси-жиноятчилар ва қароқчилар, тўртинчиси-ташиш ҳужжатлари, буйруқлари ва бешинчи-аралаш ишлар. Бу хизматлар тўққиз тоифадаги оилалар бўйича ёлланганлар ўртасида тақсимланган бўлиб, биринчи хизмат турларини одатда бой оилалардан еркаклар олган.
Монополиялар тизимида асосий ўзгариш товарларни солиққа тортишни давлат монополиялари тизими билан бирлаштиришдан иборат еди. Сонг сулоласи бери, туз хусусий ишлаб чиқариш, спирт, ва чой рухсат етилган, лекин биринчи у юқори солиқлар (50% гача) лозим еди, ва кейин тайёр маҳсулотлар бутун ҳажми белгиланган нархларда давлат томонидан сотиб олинган ва давлат дўкон ва иннс сотилди. Хазина металл рудаларини қазиб олиш ва сотиш, танга ташлаш, кўмирни отиш ва сотиш, чой, вино, хамиртуруш ва сирка ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича ўз монополиясини мустаҳкамлади. Жумладан, чойга яна бир тизим-Хитойдаги кичик етник гуруҳлар орасида чойни отларга алмаштириш татбиқ етилди.
Қишлоқ хўжалиги билан бир вақтда ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ ривожланишда давом етмоқда. Ҳунармандчилик корхонасининг асосий тури, аввалги даврлардагидек, устахона-дўкон бўлиб, ҳунармандлар устахоналарда Бирлашган бўлиб, улар, одатда, аралаш турдаги-савдо ва ҳунармандчилик бўлган. Семинар ўз байрам ва култлар еди, усталари манфаатларини ҳимоя, касаллик ёки дафн тақдирда ўз ёрдам. Устама ва хазиначилар жарима тўплашлари, солиқ тўлашлари, ҳукумат буйруқлари ва меҳнат вазифаларини бажаришлари учун жавобгар бўлишлари шарт еди. Давлат хазинаси ушбу муассасадан молиявий мақсадларда фаол фойдаланган ва ҳатто кўча бойликларини, сув ташувчиларни, ҳаммом хизматчиларини мажбур қилган, etc.to гилдиялар бирлашинг. Ҳунармандлар ва савдогарлар ўз даромадларидан солиқлардан ташқари, дўконлар учун ижарага олинган ер учун хазинани тўлашлари ва айрим молларни ҳокимият белгилаган паст нархларда сотишлари талаб қилинган.
Савдо ва саноат солиқлари тоифаси анъанавий тарзда хазинага сезиларли даромад келтирди. 1078-йилда қонун билан фойдали қазилмаларга солиқ жорий етилди. Қонунда деҳқончиликнинг икки усули – давлат ва хусусий деб юритилган. Давлат монополияси олтин, кумуш, темир ва қалай қазиб олиш учун кенгайтирилган. Бу Россия ишлаб чиқариш алмашиш шартнома мос келади хусусий кон операциялари бағишланган қисми ҳисобланади. Яъни, қазиб олинган хом ашёнинг бутун ҳажми давлат ва мулк егаси ўртасида мос равишда 20-80% нисбатда бўлинди.
Сонг сулоласи даврида савдо тўловлари ва солиқлар тизими ягона еди. Асосий савдо солиқлари доимий солиқ ва ўтиладиган солиқ (мос равишда 3% ва айланманинг 2%) еди. Ҳар икки солиқ савдогарлардан доимий ваколатхона ёки дўконнинг мавжудлиги ёки йўқлиги ҳамда омборлардан фойдаланишга асосланган ҳолда ундирилар еди. 10% лик савдо божи ҳам ундирилиб, савдогар мол сотишдан олдин тўлаши шарт еди. Катта шаҳарларда юкларни ташиш учун тўловлар (гено) бор еди ва халқаро савдо марказларида шаҳарлараро даромад солиғи ундирилди – ҳар 1000 CУ учун савдогар 5% тўлаши керак еди, кейинчалик бу ставка 20% га оширилди.
969 - йилда биринчи marta кўчмас мулк, аравалар, қорамоллар ва бошқаларни сотиб олишда ва сотишда чоп етиш учун ундириладиган штамп божи қонуний белгиланди., даражаси 10% ни ташкил етди.
Халқаро савдо соҳасида божхона комиссари лавозими жорий етилди, улар нафақат келган кемалардан молларни текширган, балки import божларини йиғган, агар улар давлат монополиялари тоифасига кирадиган бўлса, бутун ёки қисман белгиланган нархларда товар сотиб олган. 1164-йилда божхона комиссарининг вазифалари ва йиғимлар миқдорини қонунийлаштирилган ва аниқ белгилаб берувчи фармон чиқарилди.
Қўшимча солиқлар қаторига воситачилик идораларидан олинадиган солиқ, солиқ тўловларини қайта ишлаш учун ҳақ, ҳарбий еҳтиёжлар учун ойлик ҳақ ва ҳисоб китобларидан олинадиган ҳақ киритилди. Кўпгина қўшимча тўловлар аниқ, асосан савдо солиқлари тўланганда тўланган ва асосий солиқни қабул қилишнинг шарти бўлган.
Давлат даромадларини бошқариш тизимига хубу солиқ тартибига бўйсунувчи учта Вазирлар Маҳкамаси бошчилик қилди. Шунингдек, солиқ текшируви ва бухгалтерия ҳисоби учун алоҳида бўлимлар ҳам мавжуд еди.
Шимолий Хитойда сонгги давлат билан бир вақтда кўчманчи Хитан халқи (бу номдан рус номи Хитой келиб чиққан) 916 (916-1125) йилда ўз Лиао давлатини тузди. Бу давлат билан сонгги асосий фарқ шундан иборат едики, у аниқ иқтисодий раёнлаштиришни таминлади: шимолда улар асосан қишлоқ хўжалиги, жанубда – чорвачилик билан шуғулланар еди. Бу давлат ҳали буддизмнинг муҳим ўрни бўлган қулдорлик жамияти босқичида еди. 11-асрга келиб ички муаммолар билан машғул булгандан Сунг ҳукумат ўз чегараларини ҳимоя қилишга қийналди ва пассив ташқи сиёсат юргизди. Шунинг учун ҳарбий харакатдан қочиш мақсадида 1004-йилги шартномага биноан Сунг империя хар йили ипак матолар ва кумушга катта хирож тулашга ваъда берди. Бу еса солиқларни кескин оширишни талаб етарди. Баъзи манбаларга кўра, сулола вужудга келишининг биринчи ярим асрида уларнинг умумий миқдори 3,6 марта ошган. Кейинчалик 1024-йилда янги шартнома тузилиб, унга кўра Сонг империя йилига 300 минг дона ипак мато ва 200 минг дона кумуш тўлашга ваъда берди.
Солиққа тортиш соҳасида Лиаонинг ривожланиши қадимги Хитой солиқ тизимларига кўпроқ мос келган. Мустамлака қилинган майдонлар солиққа тортилмаган, хусусий қарашли майдонлар еса ҳудуд бўйича солиққа тортилган. Шу билан бирга аҳоли солиқнинг бир ярмини амалдорларга, иккинчи ярмини еса черковлардаги руҳонийларга тўлаган. Хусусий мулкдорлар соҳалари икки солиқ тизимига бўйсунган. Меҳнат ва ҳарбий хизмат сақланиб қолди. Туз ва темир монополиялари, табиий офатлар юз берганда бекор қилинган божхона божлари ва пул йўқлиги туфайли ипакда тўланадиган савдо солиқлари мавжуд еди.
Сунг Хитойга туташ яна бир кўчманчи халқ Журчонлар еди. Хитойнинг шимоли-Шарқий чегарасида яшаган бу қабилалар Хитой билан чорвачилик, овчилик ва узоқ йиллик савдо-сотиқ билан шуғулланиб, ипак, темир ва қурол-ярог ъ евазига ўз отлари, терилари, саблес, женшен илдизи ва Дарё марваридларини олиб келишган. Юрген раҳбари 1115 (1115-1234) йилда Жин давлати (Олтин Давлат) императори деб еълон қилинди. Журченс ҳозир анча заифлашиб қолган Лиао империясига қарши уруш бошлади. 1115-1125-йилларда Журченс Лиао империясини мағлубиятга учратиб, шундан сўнг Шимолий Хитойни босиб олди.
Натижада ўсиб келаётган Журчен давлати Жин Сунг ҳукмдордан устун келди ва чет елликлар қўшини тазйиқи остида 1127-йилда Ханчжоуда пойтахти бўлган император уйининг кучи тикланган Янгтзенинг жанубидаги Каифенгдан қочишга мажбур бўлди. Шунинг учун ҳам анъанавий тарихнависликда Сунг сулола ҳукмронлиги икки даврга булинади: Шимолий (9601127) ва Жанубий (1127-1279). Шимолий Сунг пойтахтнинг қулаши, уларнинг ота-боболари ерларини йўқотиш ва ниҳоят, Шимолий варварлардан осмон ўғлининг мажбурий учиши Хитой етник гуруҳининг барча қатламлари томонидан миллий хорлик сифатида қабул қилинди.
Жин давлати кучли қўшин иерархик бўйсуниш тизими билан ажралиб турувчи қул давлати еди. Уларнинг асосий машғулотлари қишлоқ хўжалиги, овчилик ва чорвачилик еди. Ер солиғи ер турига боғлиқ еди: давлат ерлари ижарага берилди, хусусий ер икки солиқ тизимига ўтказилди. Сигирларга солиқ ҳам бўлган. Армия низомларининг жамиятга ўтказилиши туфайли кўплаб ҳарбий ва меҳнат вазифалари вужудга келди. Давлат монополиялар орқали туз, спирт, чой, сирка, зираворлар, хамиртуруш, vitriol, киновар, қалай ва темир ишлаб чиқариш ва сотишни назорат қилди. Савдо фаол давлат ривожланаётган еди, унинг солиқ қуйидаги солиқлар иборат: транзит тўловлари, ижарага бинолар учун ижара, ставка айланмаси солиқ 4%, хусусий металлургия семинарлар металлургия солиқ, мулк солиғи (ер, қул ва бошқа капитал, шу жумладан,) ва сонг Давлат билан савдо солиғи (ҳар бир партия тўланган 5% битим миқдори). Ҳарбий бюджетни тўлдириш учун қўшимча тўловлар (ҳарбийлар, давлат отлари учун ҳақ, сариқ Дарё яқинида яшовчи аҳолидан ҳақ ва бошқалар) мавжуд бўлган ва доимий равишда оширилган.)