Bmi mavzulari banki va uni bajarish bo`yicha uslubiy tavsiyalar

1
Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш. Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Тўплам. . – Т., 1994. - 29-30-бетлар. 

---

Ana shu tuyg’ularni xis qilgan Shamsi Saloh tund, biroz oliftaroq, jimjima 
narsaga o’ch, biroz kibirliroq, hamma narsaning go’zal bo’lishini istovchi va 
hamisha shunga intiluvchi, hashamli va jilvali narsalarni sevuvchi, har bir 
manzaraning nihoyatda zebo tomonlarini ko’ra oluvchi, nafis tashbehlarga ustasi 
farang, yashashi va kiyinishida ham o’ta ziyolilik barq urib turuvchi kishi edi; u 
hayotga ham, tevarak-atrofga ham mana shu ziyolilik “ko’zoynagi” bilan qarardi. 
U Muazzamni uch kundan so’ng o’sha qamish chayla oldida uchratdi. Yozuvchi 
Muazzam bilan kitobxonni quyidagicha tanishtiradi: “...u endigina yigirma birga 
kirgan, muallimlar bilim yurtini tugatgan, lekin orada bola bo’lib qolgani va 
Otaqulni sovxozning chekkasiga birigadir qilib tayinlanganliklari uchun ishga 
o’rnasha olmagan, mana ikki yildan beri olti-yetti oyi shu yerda, ko’rimsiz 
chaylada o’tar edi. U bir oz mustarlikka moyil, ta’sirchan, ancha ziyrak kelinchak 
edi. Otaqul haftalab uyga bormay, shiyponda yotib qolavergach, issiq-sovug’idan 
xabar olib turish uchun u maktabda dars berish istagini ham tashlab, mana shu 
chaylaga ko’chib kelgan edi. Bu yil bolasi uch yashar bo’lib qolgani tufayli uni 
qishloqqa, qaynonasining qo’liga tashlab kelgan, o’zi esa eri bilan besh oydan beri 
dalada edi. Xo’sh, u haqda yana nima deyish mumkin, darvoqye, u rostdan ham 
juda suluv edi”
2
. Muazzamning suluvligini qayta-qayta ta’kidlagan yozuvchi “u 
suluv juvonlarga ato etadigan barcha fazilatga ega edi – o’ta sodda va ko’ngli 
bo’sh edi, vujudidan qishloq kesagining isi kelib turardi”, - deya ta’rifu tavsifni 
tugatgan. Ammo “vujudidan qishloq kesagining isi kelib turishi” muallifning suluv 
juvon haqidagi avvalgi nozik ta’riflarini bir qadar dag’allashtirmaydimi? Agar 
chuqurroq fikr qilinsa, bu o’rinda yovuvchi ayolning suluvligi ustiga undan ona 
zamin isi kelib turishi yanada yoqimli, tarovatli kayfiyat uyg’otishini, bil’aks, 
suluvlik mohiyatini ham ayolning ayni ona zamin isi-yu ranglariga mos tabiiy 
go’zalligi tashkil etishini ta’kidlash maqsadida qo’llaganligiga amin bo’lamiz. 
Afsuski, cho’kayotgan tun, qizargan shafaq, churalay aytib, sigir sog’ayotgan suluv 
ayol, dala uzra yugurib yurgan kuzgi shabada... bular hammasi naqadar uyg’un, 
naqadar go’zal va betakror ediki, Shamsi Saloh bularning bariga yot, begona odam 
edi. Shu bois Momo qo’shiq ham, bu manzara, atrofdagi tabiiy go’zallik – bari 
uniki emas edi, uning tasavvuriga zid o’ta jo’n va sodda, ayni chog’da go’zal edi! 
Shamsi Saloh uni hayratga solgan go’zallik ana shu jo’nlik, soddalik, samimiylikka 
uyg’un ekanini idrok eta olmaydi. Muazzam uning nazarida boshqa dunyo va 
boshqa hayot uchun tug’ilganday edi. Chaylada hamma narsa betartib sochilib 
yotar, u odam yashaydigan joydan ko’ra ko’proq tovuq katagiga o’xshardi, bu 
yerda hamma narsa qo’pol, ko’rimsiz, xunuk edi. U mana shu qora turmushning 
baxtsiz asoratini izlab Muazzamning ko’zlariga tikildi, biroq bu ko’zlar Shamsi 
Salohga noma’lum bo’lgan baxtdan yayrab turar, o’zidan baxtsizlik izlayotgan 
sovuq ko’zlarga yal-yal yashnab boqardi. Shamsi Saloh qanchalik urinmasin, bu 
ko’zlarning sirlarini anglay olmadi, bu juvon nigohlari ortidagi baxtsizlik 
alomatlarining asl sabablarini idrok eta olmadi. “U o’z baxtsizligini odamlardan 
ustalik bilan yashirishga urinyapti”, - deb o’yladi. “Ha, u baxtsiz, ammo unga bu 
og’ir va zahmatli sharoitdan qutilib, o’z baxtini topish yo’lini ko’rsatish kerak”, - 
deb o’yladi va Muazzamni shaharga olib ketish rejalarini tuzdi. Go’yo bu ayolning 

---

chinakam baxtga erishishida Shamsi Saloh kabi tushungan, qo’li uzun, san’atni, 
iste’dodni qadriga yetadigan homiy zarurday. 
“- Men sizni o’qitish uchun hamma narsani gaplashib qo’ydim. Siz faqat 
borsangiz bo’ldi – qo’lingizni sovuq suvga urmaysiz. Faqat ovozingizni parvarish 
qilish bilan mashg’ul bo’lasiz; o’qiysiz, o’rganasiz, eng muhimi – yaxshi, 
bilimdon, dardi katta odamlar ichida bo’lasiz... Bu yerda esa – mana bu dala, mana 
bu paxta, mana bu chang-g’ubor, anavi chayla, chivinlar, sassiq suv, isqirt qozon, 
har yili oldi-keti o’ylanmay tug’ilaveradigan kasalvand va chuvrindi bolalar, johil 
odamlar, tappilar, tezaklar orasida xor bo’lasiz. Bu yerda na ilmu fanni, na 
san’atni, na qo’shiqni tushunishadi; hammalari ota bobolaridan qolgan kataklarda 
itday turmush kechirishadi. Bu yerda xor-zor bo’lasiz. 
- Meni kechiring, sizni ancha urintirdim... Bizning ham yelkamizga bir kun 
oftob tegar, biz o’qimasak, bolalarimiz o’qir, har qalay, hamisha shunday qoloq 
bo’lib qolmasmiz. Agar qo’lingizdan kelsa, ana qishlog’imizda qancha baxtiqaro 
ayollar bor, o’shalarga yordam bering... Mening ildizim shu yerda! Shu odamlar 
orasida, men boshqa joyda ko’karmayman”
1
. 
Shamsi Saloh bu ayolni eridan, tug’ilgandan beri yashab kelayotgan, 
johilligi-yu qoloqligi bilan birga qadrdon bo’lib qolgan odamlardan, hatto har bir 
kesagigacha oyog’ining hidiga o’rnashib ketgan bu dalalardan ajratib bo’lmasligini 
ich-ichidan his qildi. Qarshisidagi yig’layotgan ayolga o’xshash bepoyon dalalar 
bilan shu ayol o’rtasida qandaydir, o’zi tushunmaydigan mutanosiblik borligini his 
etdi; o’zining quruq, balandparvoz, puch gaplari bilan Muazzamlar hayotini, yurt 
tashvishlarini yengillashtira olmasligini ichdan tan oldi, bo’g’izi achishdi, 
oddiygina haqiqatni anglaganday bo’ldi: bog’ ko’rkam va so’lim bo’lishi uchun 
bitta daraxtni emas, butun bog’ni obod qilish kerak! Ana shu badiiy umumlashma 
Muazzam va Shamsi Saloh obrazlarining o’ziga xos badiiy talqini vositasida 
yaratilgan. Binobarin, san’at va adabiyot ravnaqini belgilovchi asosiy estetik 
tamoyillaridan biri – hayot hodisalari va inson shaxsini yangi tomonlardan kashf 
etish hisoblanadi. “Momoqo’shiq”dagi qahramonlar faqat shu jihati bilangina 
diqqatga sazovor emas, balki asarda qalamga olingan manzaralar, xilma-xil 
odamlar beixtiyor yozuvchi tug’ilib o’sgan makon haqida, u yerning bag’ri keng, 
dag’al, ammo sodda va samimiy odamlari haqida to’la tasavvur beradi, qishloq 
manzaralari mahorat bilan gavdalantiriladiki, kitobxon beixtiyor o’zini ona 
zaminning ajralmas bo’lagi ekanini anglab boradi.
Nazar Eshonqulning “Urush odamlari” qissasi 1986 yilda, ya’ni yozuvchi 
endigina yigirma uch bahorni q arshilagan chog’ida “Yoshlik” jurnalida e’lon 
qilingan edi. 1989 yilda bu asar G’afur G’ulom nomli Adabiyot va san’at 
nashriyotida alohida asar sifatida nashr qilindi
1
. Bu qissada ham yozuvchi 
“Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyasidagi kabi Tersota qishlog’i hayotini qalamga 
olgan. Voqyealar qirq to’rtinchi yil dekabrining boshlarida Normat polvonning bir 
oyog’idan ayrilib urushdan qaytishi haqidagi xabar bilan boshlanadi.