Bmi mavzulari banki va uni bajarish bo`yicha uslubiy tavsiyalar

- Hayot hodisalari va inson ruhiyatini xolis kuzatish hamda badiiy tadqiqu 
tahlil qilish orqali yozuvchilar o’tmishdagi mustabid tuzum va uning 
mafkurasi yetkazgan fojialarni insonlar dunyosidagi inqirozga, ziddiyatga 
bog’lab yoritmoqdalar. Natijada insonning har lahzada ming bir qiyofa 
kasb etuvchi rango-rang ichki olami namoyon bo’lmoqda. Natijada, xayolot 
bilan ruhiyat, hayotiy hodisalar bilan inson borlig’i uzviylikda, bor ko’lami 
va turfa ranglari ila tasvirlanmoqda, sharqona milliy ruhni, o’ziga xos hayot 
falsafasini ifoda qilmoqda.
Mustaqillik hikoya janrining rang-barang bo'lishiga, 
yangi mavzu va qahramonlarning kirib kelishiga sababchi bo'ldi. Avvalo, bu davr 
hikoyalari bundan 10-15 yil odin yaratilgan hikoyalariga qaraganda qamrovining 
kengilgi, hayotiyligi, ramz va timsollarga boyligi g'g'bilan ajralib turadi. Bu 
jihatdan Sh.Xolmirzayev, E.A'zamov, X.Do'stmuhammad, N.Eshonqulov, 
Sh.Bo'tayev, A.Yo'ldosh hikoyalari e'tiborni tortadi. So'nggi yillar hikoyachilik 
rivojini Sh.Xolmirzayev xizmatisiz tasavvur etib bo'lmaydi. Keyingi qn yillikda 
adibning "o' xarakteri", "Kqk kql", "Xorun ar-Rashid", "qadimda bo'lgan ekan", 
"Ozodlik" kabi puxta hikoyalari yaratildi. Sh.Xolmirzayev bu hikoyalarida ham 
o'zining azaliy uslubi bo'lmish insonning ruhiy dunyosining, ichki kechinmalarini 
teran tahlil etish, uning haqiqat va adolat uchun o'zligini anglash yqlida olib 
borgan faol kurashini haqqoniy kqrsatish, aytib berish emas, aynan kqrsatish 
yqlidan boradi. Xulosa chiqarishni esa qquvchini o'ziga havola qiladi. 
Masalan, "Xorun ar-Rashid" hikoyasida adib adolat tarozisi mezonining 
qnglanishi hali-beri qiyinligi haqida karomat qilsa, "qadimda bo'lgan ekan"da esa 
adabiyotning doimiy muammosi - qariyalar va yoshlar munosabati masalasi 
yangicha talqin etiladi. Hikoya qahramoni ertadan kechgacha ishlab ham biri 
ikki bo'lmagan odam. Ukasi Kenjani o'qitaman, odam bo'lsin, deb o'zini 
mehnatga bog'lab qo'ygan. Xotini kasal, davolatolmaydi, qari onasi va bolalarini 
tqydirib boqa olmaydi. Uyida halovat yo'q. Oilaviy janjallardan bezgan qsar 
xotinini pushaymon qilgisi kelib, xatarli ishga qql uradi: onasi Momoni uzoq 
qishloqdagi tut tagida qoldirib keladi. qilmishlariga pushaymon bo'lib, xotini 
ikkovi qaytib borsalar,ona yo'q. Xulosa esa qalbga havola. Siz o'zingiz qsarning 
qrnida nima qilardingiz? Iztirobli hikoya "Kqk qql" hikoyasining yozilish 
jarayoni to'g'risida adibning o'zi shunday deydi: "Bir gal oltioyliklar bilan 
qtirganimizda, suhbatlashganimizda bechoralar yig'lamsirab "mq poteryanq 
narod. Vqmirayushiy narod." deganlarini eshitib, yig'laganman. Bosqinchilikning 
mohiyati bitta bo'ladi. Bunga esa o'zimiz ham chiroyli misol bo'la olamiz."
Hikoya ana shu dard va alamning xosilasidir. Unda sovet davridagi o'istonning 
sunoiy yasalgan ko'p millatli "Drujba" sovxozi haqida gap ketadi. Bu sovxozda 
hamma millatdan bor ekan, u birgina oltoy millatiga mansub kishi yo'q ekan. Uni 
topib kelish uchun sovxozdan maxsus odam jqnatiladi. Hikoyachi "men 
timsolidagi bu odam Barnaulga borib, u yerdan podvalda yashayotgan, hech kimi 
va hech nimasi yo'q bo'lgan, ichkilikka berilib ismini ham esidan chiqargan bir 
daydi va ishsiz odamni olib keladi. Unga katta vaodalar, imtiyozlar berib, Ivan 

---

Ivanovich deb ataydilar-da, sovxozning markazidan alohida uy beradilar, 
aytganini muhayyo qiladilar, ismini esa bu yerda Umrzoq deb ataydilar. Uesa bu 
yerdan ham k q k k q l ni izlaydi, topolmaydi., yig'laydi va oxiri niyati amalga 
oshmagach, hikoyachiga "hq- q, nqkerim! Bizning Oltoy-da, "drujba-drujba" deb 
yok bo'ldi " deydi. Bu sovet assimilyasiyasining o'zgacha ko'rinishidir. Muallif 
bunga befarq qarolmaydi, hikoyachisi tilidan dadil: "Biz bunday bo'lmaymiz. 
Chunki xalqimiz hamma narsani tushunib turibdi!" deydi. 
Shuningdek, X. Dqstmuhammadning "Jajman", N. Eshonqulovning 
"Maymun yetaklagan odam" hikoyalari ham shu davrning eng yaxshi asarlaridan 
sanaladi. Bular haqida studentlarga qisqacha maolumot beraman-da
Endi qissalar taxliliga qtsak bo'la di. Bu janr ham o'z boshidan kqb 
qiyinchiliklarni kechirdi. Avvalo, bu janr davrning muhim muommolarini kqtarib 
chiqishga intilganligini, lekin har doim ham bunga tqla erisha olmaganligini 
takidlash lozim. Buning ustiga sovet davrining oqavasi sifatida ayrim qissalar 
"usti yaltiroq, ichi qaltiroq" tarzida, yaoni mavzusi dolzarb-u mazmuni eskirgan 
holda berildi. Maonaviy-ahloqiy muammolarning talqinida ham ayrim nosog'lom, 
o' xalqining milliy o'ziga xosligini inkor etuvchi ahloqiy tubanlik haddan ziyod 
bqrttirib tasvirlangan, masalan: M.Mahmudovning "qora dqlana",g'.Hotamovning 
"Tohir va Zuhraning kulmagan baxti" kabi asarlar paydo bo'ldi. Bu qtkinchi holat 
bo'lib, qissachilik o'zini tez qnglab oldi.
qissa janrining rivoji eng avvalo, mavzuning yangilanishida sezildi. Dastlab 
omma ongiga mustaqillik mafkurasini singdirish, istiqlol uchun kurashgan 
ajdodlarning qadrini kqtarish va qrniga qo'yishga harakat qilindi. Buning uchun 
20-yillar voqealari - "bosmachilik" harakatini qayta tahlil etishga kirishildi. Endi 
"kim bosqinchi?" degan savolga javob topish kerak edi. Bu mavzu uchun yillar 
davomida bichilgan qolip buzildi. Sh. Xolmirzayev, T. Malik, M.Mahmudov, 
B.Murodali, H.Islom Shayx kabi yozuvchilar bu borada tashabbus kqrsatdilar. 
Jumladan T.Malikning "qaldirg'och", "Sqnggi qq", "Chorrahada qolgan odamlar", 
"Falak", M.Mahmudovning "Bog'don qashqiri", B.Murodalining "Kqk tqnlilar" 
qissalarida bu mavzuning yangicha qirralari ochildi. "Sqnggi qq" qissasi 
T.Malikning tog'asi, sotsializm qamoqxonalarida uzoq yillar azob chekkan, uch 
bora qamalib ham e'tiqodidan qaytmagan M.Ismoiliyga bag'ishlangan. qissa 
voqeasi aka-uka Olamgir va Jahongirlarning janjali, Daydidaradagi yakka chinor 
ostida kuz faslida, chinorning sqnggi bargiga tikilib, bir-birini otishga shayligini 
tasvirlash bilan boshlanadi. Jahongir otasining qlimiga akam aybdor, qotili deb 
uni duelga chaqirgan. Otasi Muhammadrizodan ko'p boylik qoladi, uni qg'illariga 
teng bo'lib, bog'iga kqmib qqyadi. Bundan xabardor bo'lgan Olamgir bir kuni 
tunda kqmgan yerini tekshirib yurgan otasini otib qqyadi, ammo boylikni 
topolmaydi. Buning ustiga bu paytda inqilob bo'lib, qishloqdagi ko'p odamlar jon 
saqlash uchun chet elga qtib ketadilar. Bular orasida Olamgir ham o'zining va 
ukasi Jahongirning oilasini olib ketadi. Jahongir esa ushlanib qolganligi sababli 
qqlga tushib, qizillarga qarshi kurashgan jinoyatchi sifatida qamaladi va surgun 
qilinadi. 
Taqdir ularni uchrashtiradi. Jahongir qamoqdan qaytib qishloqda yashab 
yurgan paytda chet eldan akasi Olamgir Siddiq Sharipov bo'lib keladi. Bir kuni 

---

Daydidaradan uning qligini topadilar. Jahongir qotil sifatida qqlga olinadi. Usiz 
ham akasini qldirishni, qasos olishni niyat qilib yurgan Jahongir jinoyatni 
bqyniga oladi. Ammo mayor Sanjar Solihovning xushyorlik bilan chuqurroq ish 
olib borishi tufayli Olamgirning haqiqiy qotili topiladi. Bu qashqardan 
kelgan,qishloqda tabib sifatida obrq qozongan, aslida qitmir, boylikka ega bo'lish 
niyatida yurgan "dqsti" Murodilla bo'lib chiqadi. 
90-yillarga kelib hujjatli qissalarning yangi namunalari paydo bo'ldi. 
Mustaqillik bergan imkoniyatlardan foydalanib, totalitar sovet tuzumi davrida 
nohaq qurbon bo'lgan yozuvchilar haqida hujjatli qissalar yaratildi. H.qodiriyning 
"Abdulla qodiriyning sqnggi kunlar", N.Boqiyning "qatlnoma" asarlari shu 
toifadagi yaratilgan qissalarning eng yaxshilari hisoblanadi. Ayniqsa, "qatlnoma" 
muallifning arxiv hujjatlarning g'oyat sinchkovlik bilan qrganganligi, har bir 
dalil, ibora va raqamni erinmay, haqiqatning oltin milli tarozisida qta nuktadonlik 
bilan tortib kqrganligi, puxta zarrabin bilan tekshirganligi bilan qimmatlidir. 
Adibning o'zi taokidlaganidek, har bir hujjatning "suratinigina emas, siyratini-da 
kqrishimiz, jumlalar ostidan chiqayotgan hayqiriqni eshitishimiz darkor" bo'la di. 
N.Boqiy ajoyib xalqparvar ziyolilarimiz qismatini tqla qon, ko'zi tqla yosh 
bilan qalamga oladi. qrni kelganda ayrim guvohlar bilan dadil bahoga kirishadi, 
ular bilan gqyo haqiqat tergovchisi singari sqroqqa tutadi, haqiqatni rqyobga 
chiqaradi. Bu jihatdan, ayniqsa, M.Sheverdin bilan yuritilgan bahsi ibratlidir. 
Muallifning topgan dalillari shu qadar muhimki, yirik g'oyador Sheverdin baozi 
qrinlarda mulzam bo'lib qoladi. Xullas, bu asar o'zining rostgqy fakt va dalillarga 
boyligi, xolisona fikr yuritishi, haqiqatgqyligi, ayni paytda yuksak badiiyligi 
bilan eotiborga loyiqdir. 
Maonaviy-axloqiy va urush mavzusida ham talay qissalar yaratildi. Bunday 
qissalar faqat muammoning muhimligi bilan eotiborni tortib qolmay: balki 
kompozitsion qurilishning rang-barangligi bilan ham, nutq ko'rinishlarining 
o'ziga xosligi bilan ham qimmatli faktlar bera oladi. Masalan F.Musajonning 
"qilich va soz" qissasi syujet chiziqlarining pishiq-puxtaligi, voqealarning 
kutilmagan tarzda kechishi bilan xarakterlidir. Asarda qndan ziyod katta-kichik 
syujet chiziqlari bor. Ularning deyarli barchasi va har biri alohida qissabosh 
yqnalishi - Nurali va Sardor liniyasiga, keng ma'no da olganda soz va qilich 
liniyasiga mahorat bilan bog'lanadi. Sardor yoshligidan qilichga kqngil qo'ydi, 
qurol kuchiga ishonardi, barcha niyatlariga qilich qudrati bilan yetishni orzu 
qilardi. Orzusiga yetishish maqsadida Bodomguli qishlog'idan ketib, shohga 
navkar bo'lib yollanadi. Botirligi, chaqqonligi tufayli shohning ishonchli 
lashkarboshisiga aylanadi. qissada Sardor xiyla oqil, ishbilarmon, chapdast va 
sadoqatli yigit sifatida tasvirlangan. o'zi ham ko'z ostiga olib qo'yganiga, buning 
ustiga kuchi yetishiga ishongani holda Zubaydaga zqrlik qilmaydi, aksincha, 
Nurali bilan Zubaydani himoya qiladi, ammo halokatdan saqlab qololmaydi. 
Sardor Nurali aytganidek "qilich hech qachon sozni yengolmas"ligiga tan beradi 
V.Bobomurodovning "qora ot", O.Oloyorovning "Mening quralay opajonim" 
qissalari xalqimiz qalbidagi urush qoldirgan jarohatlar tasviriga bag'ishlangan. 
"qora ot" qissasida fashistlarga qiron solgan necha bor yaralanib, oxir oqibat 
qishlog'iga omon eson qaytgan qqldosh sovlot fojiasi hikoya qilingan. Bu bizga 

---

tanish syujet: qqldosh sovlot urushdan kelguncha suyukli xotini Musallam Bolta 
duxturga tegib ketgan, gqdak qg'li Mqmin vafot etgan. qqldosh sovlot bu 
"dunyoga qqtir"ning bevafoligiga chidolmay ichkilikka beriladi. Ichkilik unga 
taskin beradi, chunki ichganida oldiga qora ot keladi, qqldoshni mindirib, 
marhum qg'li Mqminni oldiga olib boradi, uchrashtiradi. Taokidlash joizki, 
muallif yaxshi detall topgan. Bu qora ot bo'lib, uning voqealaridagi ishtiroki 
asarning taosirchan chiqishiga imkon yaratgan. Afsuski, topilgan bu yaxshi detall 
qissaning boshidan oxirigacha birgina vazifani ado etadi xolos, qolgan paytlarda 
voqealar yqsinidan ajralib qoladi, unutiladi. "Mening quralay opajonim" qissasida 
esa yaxlit xarakter yo'q, hikoyachi - qn ikki Ilhomjonning nutqi tarqoq, bir-biriga 
bog'lanmagan hodisalar bayonidan iborat bo'lib qolgan. Shu bois voqealar ham, 
personajlar ham yoddan tez kqtarilib ketadi. Bularning barchasi voqealarning 
birlashtirib turuvchi yagona xarakterni yo'qligidadir. Bu vazifani hikoyachi 
Ilhomjon bajarolmaydi, uning quralay opajoni esa bosh qahramon darajasiga 
kqtarila olmagan, chunki qizning faoliyati ham, ma'naviyati ham hikoyachi - 
ukaning qqlida tuzoqdagi qushdek tutib turiladi. 
Bu davrda sarguzasht va ilmiy-fantastik qissalar ko'plab yaratildi. Bu boradi 
yangi, iqtidorli ijodkorlarning kirib kelishi bilan adabiyotimiz talantli kuchlar 
bilangina boyib qolmadi, ayni paytda ular adabiyotga yangi mavzu, yangi 
qahramon, yangicha usul ham olib kirdilar. Zero, davrning o'zi, uning jadal 
taraqqiyoti ilmiy-fantastik janrning ravnaqiga keng yql ochib bermoqda, uni 
yangi-yangi mavzu va muammolar bilan boyitmoqda. Bu janrda T.Malik, 
H.Islom shayx kabi tajribali adiblar qatoriga Muhammadjon Soipov, Ozod 
Mqmin kabi iqtidorli yoshlar ham kirib keldilar. M.Soipovning "Devor ortidagi 
kishi" asari hujjatli sarguzasht qissa deb atalgan.
Muallifning asli kasbi militsioner bo'lganligidan voqeani o'zi tekshirgan, guvoh 
bo'lgan hujjatlar asosida bayon etadi.qissa voqealari kichkina Xqjamahallada 
bo'lib qtadi. qishloqda xech kim bilan ishi, o'zidan boshqa tashvishi bo'lmagan 
beva Sharofat kampir bir kuni tunda qldirilib ketiladi. qotil kim? Nega u aynan 
shu kampirni qldiradi? Bu jinoyatni ochish tergovchi Muxtorga topshiriladi. 
Yosh va g'ayratli tergovchi Muxtor ishchanlik va ziyrakligi bilan ish olib borib, 
haqiqiy jinoyatchini topadi. Bu ish oson kechmaydi. Chunki jinoyatchi oddiy 
qg'ri yoki kechagi qamoqdan qochib, nazorat ostida yurgan odam emas, balki 
jamoa xqjaligining bosh agranomi Turob Suyarov bo'lib chiqadi. Agronomning 
sharofat kampirda nima qasdi bor? o'zi yolg'iz yashaydigan tul kampirning yo'q 
boyligini olish uning kqngliga g'ulg'ula soladi va bir tunda qabih ishga qql uradi. 
Tergovchi buni qanday bilib oladi? Bu endi muallifning tajribasizligidan bo'lsa 
kerak, juda jqn ro'y beradi. Sharofat kampirning qqshnisi qodir murobning sigiri 
ishib qolib sqyishga majbur bo'la di. Oilasini oqlik bilan taominlab turgan 
sigiridan ajralib qolgan qg'li Oybekni uradi. Oybek undan qochib, qqshnisining 
tomiga chiqib, bedaning ichiga yotib olgan va bir paytda agronom Turobning shu 
hovliga kirib kelganini kqrib qolgan edi. 
Keyingi yillarda sarguzasht va ilmiy-fantastik janrda g'oyat samarali ijod 
qilgan adib Tohir Malik bo'lib, uning "Shaytanat" trilogiya qissasi juda mashhur 
bo'lib ketdi. Mashhurligiga sabab undagi voqealarni yangiligi, mustaqillik 

---

paytida adiblar uchun taoqiqlangan mavzuning qolmaganligidir. Ilgari 
mamlakatda ro'y bergan noxush voqealar, qg'rilik, mafiya, qimorbozlik va 
ularning dahshatli oqibatlari to'g'risida lom-lim deyilmasdi. T.Malik trilogiyasida 
sovet jamiyatining qilmishlari oqibatida yetishib chiqqan bezorilikning ildizlari 
va uning unib-qsib o'ziga qarshi keltirgan zararlari to'g'risida fikr yuritadi. 
qissadagi yirik mafiyaning boshlig'i, o'z doirasidagi tadbirkorligi, qatoiyligi, 
maqsadining aniqligi, bexato ish yuritishi bilan "qq ilon" nomini olgan 
Asadbekning bu yqlga kirishiga sotsialistik tuzumning o'z fuqarolarini qatag'on 
qilishi sabab bo'la di. Asadbek aslida yaxshigina oilaning farzandi edi. Uning 
otasi 1949 y. 31.12. kuni ikki noma'lum shaxs olib ketadi va uyiga qaytmaydi. 
Onasi esa qsha kuni tug'ruqxonaga ketgandi. Tuni bilan yolg'iz qtirib chiqadi, shu 
kuni uning mitti yuragida yovuzlik tuxum qqyadi: "Ularni qldiraman!" deb ahd 
qiladi va begunoh qamalgan, uning dardida mung'ayib qolgan onasi, kasallanib 
qlgan qlkasi uchun qasoskor bo'lib yetishadi. Ammo u insoniylik fazilatlaridan 
uzoqlashmagan, tubanlashmagan, mard va saxiy kishidir. Bular va boshqa 
qahramonlar to'g'risida biz amaliy mashg'ulotda batafsil gaplashamiz. 
TAYANCh IBORALAR : 
1. Hikoya janrining o'ziga xosligi. 
2. qissaning yangilanishi. 
3. qissalarning mavzu doirasi. Misollar. 
NAZORAT SAVOLLAR: 
1. Hozirgi adabiy jarayonda qissa janrining qrnini qanday izohlaysiz? 
2. Ularda qanday muammolar kqtarilyapti? 
3. qissa va povestp atamalariga munosabatingiz. 
4. Maonaviy axloqiy muammolarga bag'ishlangan qanday qissalarni bilasiz? 
5. Qanday hujjatli qissalarni bilasiz? 
6. qissa janrining mazmuni va shaklidagi o'zgarishlarni izohlang. 
7. Ilmiy - fantastik qissalar haqida gapiring. 
8. qanday sarguzasht - fantastik qissalarni bilasiz? 
9. T.Malikning "Shaytanat" qissa - trilogiyasining o'ziga xosligi nimada? 
ADABIYOTLAR: 
1. K.Matyoqubov. Fikr bahsda tug'iladi. "O'zAS", 1991y. 15.03. 
2. Y.Solijonov. Bir yilning qissalari. "O'zAS", 29.05.1992. 
3. Uyg'onish taraddudi "hikoyachilik haqida suhbat" "O'zAS",18.09.1992. 
4. XX asr o'zbek adabiyoti tarixi. Darslik. T, 1999y.