Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

 
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA KORXONALARDA MARKETING 
SAMARADORLIGINI BAHOLASHNING NAZARIY ASOSLARI 
Xolmamatov D.H. – SamISI “Marketing”
kafedrasi dots. v. b., PhD, 
Boyjigitov S.K. – SamISI “Marketing”
kafedrasi assistenti 
 
Bugungi kunda O’zbekiston va jahonning rivojlangan mamlakatlarining bosib 
o’tgan yo’li natijasida to’plagan ko’nikma hamda tajribalari shuni ko’rsatib turibdiki 
axoliga hizmat ko’rsatish va servis soxasining asosiy bo’g’inlaridan biri marketing 
faoliyatini samarali tashkil etish bilan chambarchast bog’liq bo’lib qoldi. Xususan, 
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020 yil 5 oktyabrdagi “ 
“Raqamli O’zbekiston - 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish 
chora-tadbirlari to’g’risida”
1
gi PF-6079-sonli Farmonida “Davlat organlarining 
faoliyatiga raqamli texnologiyalarni joriy etish va ulardan foydalanish samaradorligini 
baholash tizimini joriy etish” deb ta’kidlab o’tilgan. Bu nafaqat davlat organlari 
faoliyatida balki, korxona va tashkilotlarda ham raqamli texonlogiyalarni joriy etish, 
mavjudlarini almashtirish, ulardan to’laqonli foydalanishda marketing samaradorligini 
o’lchash va baholashni to’g’ri yo’lga qo’yish belgilangan.
Korxonada marketing faoliyatining kattagina qismi marketing samaradorligiga 
erishishga qaralatiladi. Zero, 
marketing samaradorligi
2
- bu ma’lum bir korxonaning 
bozor strategiyasiga borishi qanchalik qisqa vaqt ichida va uzoq muddatli istiqbolda 
ijobiy natijalarga erishish uchun sarflarini kamaytirish maqsadiga erishish yo’lidir.
Marketing samaradorligi konsepsiyasi birinchi marta 1990-yilda Robert 
Shawning “Improving Marketing Effectiveness” nomli kitobida asoslangan bo’lib, 
1998 yilda “Yilning eng yaxshi biznes kitobi” mukofotiga sazovor bo’ldi.
Marketing 
samaradorligi 
kompaniyaning 
marketing 
strategiyasi 
o’z 
daromadlarini qanchalik oshirishi va mijozlarni sotib olish xarajatlarini kamaytirish 
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020 yil 5 oktyabrdagi “ “Raqamli O‘zbekiston - 2030” 
strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi PF-6079-sonli Farmoni 
2
https://en.wikipedia.org/wiki/Marketing_effectiveness#:~:text=Marketing%20effectiveness%20is%20the%20measure,
on%20marketing%20investment%20(ROMI). 

---

517 
bilan o’lchanadi. Korxonalarda marketing samaradorligini baholash orqali 
samaradorlikning qanchalik darajada foydalilik ko’rsatkichi aniqlanadi. 
Marketing samaradorligini o’lchash hozirgi kunda uncha og’ir bo’lmagan 
jarayondir. Raqamli marketing orqali o’tmishda kuzatilgan muammolarni bartaraf 
qilishga erishildi. Bugungi marketing guruhlari real vaqt ma’lumotlariga kirish 
huquqiga ega va aynan shu ma’lumotlar marketing strategiyalari qanchalik samarali 
ekanligini aniqlashga imkon beradi. Biroq, ushbu ma’lumotlar jarayonning har bir 
bosqichida yangilanishi va boyitilishi kerak, shunda u taqdim etgan ma’lumotlar va 
javoblar aniq bo’ladi. 
Raqamli marketing bugungi kunda korxonalarga marketing samaradorligini 
o’lchashni bir qadam oldinga surish imkonini beradi. Hozirda marketingning asosiy 
e’tibori tovarlar va xizmatlarni sotib olish istiqboliga undashdagi rolini aniqlashdan 
iborat. Marketing samaradorligini baholashda quyidagi xususiyatlardan foydalanish 
mumkin. 
Turli marketing faoliyatini olib borishda marketing o’lchovlari o’lchanishi kerak. 
Shu bilan birga, marketing strategiyasini amalga oshirishdan oldin, davomida va keyin 
ko’rsatkichlarni baholash kerak. Kompaniyalarning marketing faoliyati uchun 
universal yoki standart ko’rsatkichlar to’plami yo’q, chunki bu ko’rsatkichlar 
marketing strategiyasini aks ettirishi kerak. Ammo bunday strategiyalar juda ko’p va 
ularning barchasi boshqacha. Shuning uchun marketing o’lchovlari boshqacha bo’lishi 
kerak. Universal deb atash mumkin bo’lgan va har qanday korxona faoliyatida 
ishlatilishi mumkin bo’lgan marketing ko’rsatkichlarining ma’lum bir qismini ajratib 
qo’ying.
Marketingning asosiy vazifasi mijozlarni jalb qilish va pul ishlashdir. Hammasi 
marketing ko’rsatkichlari biznesning samaradorligi pul ko’rinishida o’lchanadi, bu esa 
foyda keltiradigan tashkilotning asosiy maqsadiga erishilganligini aniqlashga imkon 
beradi.
Marketingning asosiy ko’rsatkichlari birinchi bo’limda ko’rsatilgan barcha 
ko’rsatkichlar biznesning samaradorligiga ta’sir qiladi. Ammo shulardan, 
kompaniyaning faoliyatini baholash uchun beshta asosiy marketing ko’rsatkichlari 
ajratib ko’rsatiladi:

marketing byudjetini taqsimlash;

ROI (investitsiyalarning daromadliligi);

bitta mijozni jalb qilish qiymati;

konversiya;

CLV (mijozning umrbod qiymati).
Har qanday marketing faoliyati byudjet mablag’larini rejalashtirish va 
taqsimlashdan boshlanadi. Marketing byudjetini tuzishda qulay vosita taqvim 
hisoblanadi. Axborotni tarqatish uchun marketing kanallari qatorlar va quyidagi 
ko’rsatkichlar bilan namoyish etiladi:

vaqt davri;

investitsiyalar (pul ko’rinishida);

investitsiyalar (%);

javoblar uchun maqsad;

---

518 

javob natijasi;

amaldagi buyurtmalar uchun belgilangan maqsad;

buyurtmalar bo’yicha natija.
Marketing faoliyatini takomillashtirish va raqobatbardoshlikni oshirish uchun 
korxonalar marketing samaradorligini muntazam ravishda baholashlari kerak.
Shunday qilib, o’tkazilgan tadqiqot ishi shuni ko’rsatdiki, fan marketing uchun 
samaradorlikni har tomonlama baholash uchun uslubiy asos yaratmagan amaliy 
foydalanish korxonalar va konsalting xizmatlarining tahliliy ishlarida. Marketing 
samaradorligini baholashga uslubiy yondashuv, bizning fikrimizcha, uchta savolga 
javobga asoslanishi kerak: metodologiya qanday maqsadlarda ishlab chiqilmoqda, 
natijalardan qanday foydalanish mumkin va kimga kerak. Ushbu maqolada taklif 
qilingan baholash usuli quyidagi shartlarga javob beradi: Baholashning maqsadi - 
marketingning operatsion auditi, marketing samaradorligini monitoring qilish, 
korxonalar tomonidan marketingni qiyosiy tahlil qilish, shuningdek korxonalarning 
raqobatbardoshligini baholash uchun (marketingni har tomonlama ustunlik omili 
sifatida baholash). Baholash natijalaridan korxonalar xodimlari marketing va 
raqobatbardoshlikni 
rejalashtirish, 
korxonada 
marketingni 
tashkil 
etishni 
takomillashtirish, marketing xizmatlari mutaxassislari malakasini oshirish to’g’risida 
qaror qabul qilishda foydalanishlari mumkin. Ushbu uslub mustaqil ekspertlar - 
konsalting xizmatlari mutaxassislari, marketing markazlari mutaxassislari, marketing 
va raqobatbardoshlik sohasidagi tadqiqotchilar uchun mo’ljallangan.
Marketingning 
samaradorligini 
baholash 
masalasida 
muallif mantig’i 
quyidagicha: amaliyotda marketing faoliyati marketing funksiyalarini bajarish orqali 
amalga oshiriladi - bozorni o’rganish, bozorni segmentatsiyalash va bozorning 
maqsadli segmentlarini tanlash, mahsulotni joylashtirish va pzotsiyalashtirish, samarali 
mahsulot turini ishlab chiqish, bozorga yangi mahsulotlarni kiritish, moslashuvchan 
narx siyosatini amalga oshirish, samarali tarqatish kanallarini tanlash va raqamli savdo 
faoliyatini tashkil etish, amalga oshirish samarali aloqa faoliyati va hokazo. 
Boshqaruvning asosiy vazifalari rejalashtirish va tashkil etishdir, shuning uchun barcha 
marketing faoliyatining muvaffaqiyati yuqori sifatli va ob’yektiv marketing rejalari va 
marketing xizmatining samarali qurilishi bilan bog’liq. Ushbu marketing funksiyalari 
va marketingni boshqarish funksiyalari, bizning fikrimizcha, faqat ekspert xulosalari 
bilan baholanishi mumkin. Korxonaning marketing bo’limining mutaxassislari 
mutaxassis sifatida harakat qilishlari kerak deb belgilaymiz.
Marketing samaradorligini baholashning adolatliligini tekshirish uchun 
korxonalar uchun olingan natijalar “tayyor mahsulot zaxiradagi’ ko’rsatkichi bilan 
taqqoslandi. Ma’lum bo’lishicha, korxonalar past darajada marketing samaradorligi, 
omborda tayyor mahsulot zaxiralari me’yorlardan 1,5-2 baravar oshdi. Korxonalar 
marketingining samaradorligini tahlil qilishdan umumiy xulosalarni quyidagicha 
shakllantirish mumkin:

menejerlar va marketologlarning kasbiy darajasi pastligi; 

iste’molchilarning manfaatlarini hisobga olishning yo’qligi yoki zaifligi; 

marketing xarajatlari past; 

marketing xizmatlari xodimlarini rag’batlantirish tizimining yo’qligi; 

---

519 

samarasiz axborot tizimi; 

marketingni rejalashtirish va boshqarishning yo’qligi. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O’zbekistondagi korxonalarning marketing 
faoliyatini samarasiz deb tavsiflash mumkin. Marketing samaradorligini bunday 
baholash har yili korxonalarning marketing faoliyatini takomillashtirish, shuningdek 
marketing bo’yicha mutaxassislarni attestatsiyadan o’tkazish va shunga mos ravishda 
ularning malakalarini oshirish to’g’risida qaror qabul qilish uchun o’tkazilishi kerak.
Marketing samaradorligini faqat ishlab chiqarilgan ko’rsatkichlar bo’yicha 
o’lchaydigan kunlar o’tib ketdi. Gap nafaqat konversiyalar haqida ketmoqda. Gap faqat 
birinchi sotuvni takrorlash haqida ketmayapti. Marketing samaradorligi kampaniya 
natijasida hosil bo’lgan qisqa va uzoq muddatli daromadlar va ushbu aksiya davomida 
kompaniyaning xaridorlarni sotib olish xarajatlari qanchalik pasaytirilganligi bilan 
o’lchanadi.