Бизнес вa тaдбиркорлик олий мaктaби

 
RAQAMLI IQTISODIYOT DAVRIDA ELEKTRON TIJORATNING 
XUSUSIYATLARI VA RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI. 
 
Xodjayev A.R. – Buxoro Davlat universiteti 
“Iqtisodiyot” kafedrasi oʻqituvchisi 
 
Mamlakatimizda ilm-fanni yanada ravnaq toptirish, yoshlarimizni chuqur bilim, 
yuksak ma’naviyat va madaniyat egasi etib tarbiyalash, raqobatbardosh iqtisodiyotni 
shakllantirish borasida boshlagan ishlarimizni jadal davom ettirish va yangi, 
zamonaviy bosqichga ko‘tarish maqsadida 2020 yil – “Ilm, ma’rifat va raqamli 
iqtisodiyotni rivojlantirish yili” deb e’lon qilindi. Taraqqiyotga erishish uchun raqamli 
bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur. Bu esa 
yuksalishning eng qisqa yo‘lidan borish imkoniyatini beradi. Zero, bugun dunyoda 
barcha sohalarga axborot texnologiyalari chuqur kirib bormoqda. Keyingi vaqtda 
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish boʻyicha izchil chora-tadbirlar amalga 
oshirilmoqda, davlat organlari va boshqa tashkilotlarda elektron hujjat almashinuvi 
hamda jismoniy va yuridik shaxslarga xizmat koʻrsatish uchun elektron tijorat tizimlari 
bosqichma-bosqich joriy etilmoqda. 
«Raqamlashtirish» so‘zi aslida yangi atama bo‘lib, innovatsion boshqaruv va ish 
yuritish jarayoniga IT yechimlarning jalb etilishini, buning samarasi o‘laroq esa 
internet buyumlardan tortib, elektron hukumatgacha bo‘lgan barcha tizimlarda axborot 
texnologiyalarini qo‘llashni ko‘zda tutadi. 
Iqtisodiyotning raqamli segmentiga tegishli bosh manba elektron tijorat 
sektorning o‘sishidir. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich YaIMning 70 foizdan 
ortiq miqdorni tashkil etib, davlat boshqaruvi, konsalting va informatsion xizmat 
ko‘rsatish, moliya, ulgurji va chakana savdo, shuningdek, xizmatlar sohasini 
(kommunal, shaxsiy va ijtimoiy) birlashtiradi. Iqtisodiyot diversifikatsiyasi va 
dinamikasi qanchalik yuqori bo‘lsa, mamlakat ichida va tashqarisida noyob axborotlar 

---

513 
aylanmasi shunchalik ko‘p, milliy iqtisodiyotlar ichida axborot trafigi esa shu qadar 
salmoqli bo‘ladi. Shu bois ishtirokchilar soni ko‘p va IT xizmatlar keng tarqalgan 
bozorlarda raqamli iqtisodiyot jadal sur'atlarda rivojlanadi. 
Ayniqsa, bu – transport, savdo, logistika va shu singari internet bilan faol 
ishlovchi sohalarga cheksiz qulayliklar yaratadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikriga 
ko‘ra, ularda elektron segmentning ulushi YaIMning 10 foiziga yaqinlashib, 4 foiz 
aholi bandligini ta'minlaydi(1). Eng ahamiyatlisi, bu ko‘rsatkichlar barqaror tarzda 
o‘sib boradi. Shubhasiz, raqamli iqtisodiyotning samaradorligiga nafaqat axborot 
texnologiyalarining qamrovi va infratuzilmaning mavjudligi, balki ishbilarmonlik 
muhiti, inson kapitali va muvaffaqiyatli boshqaruv instrumentlari kabi standart 
iqtisodiy mezonlar ham ta'sir ko‘rsatadi. Binobarin, iqtisodiy taraqqiyot aynan ularga 
tayanadi, bu esa ushbu mezonlarning raqamli iqtisodiyot rivojlanishida avvalgiday 
muhim o‘rin tutishini bildiradi. 
Raqamli iqtisodiyotning afzalliklariga kelsak zamonaviy texnologiyalar va 
platformalar mijozlar, hamkorlar va davlat tashkilotlari bilan shaxsiy muloqotni 
minimallashtirish hisobiga korxonalar va jismoniy shaxslarga xarajatlarni 
qisqartirishga yordam berdi, shuningdek, o‘zaro muloqotni yanada tez va oson yo‘lga 
qo‘yishga imkoniyat yaratdi. Natijada tarmoq resurslariga asoslangan, raqamli yoki 
elektron iqtisodiyot paydo bo‘ladi. 
Raqamli iqtisodiyot davrida elektron tijoratni rivojlantirishda asosiy bosqichlari 
quyidagilardan iborat: 

axborotlashtirish va davlat boshqaruvi organlari hamda munitsipal xizmatlarni 
integratsiyalash hisobiga elektron hukumat va raqamli shahar konsepsiyalarini tatbiq 
etish; 

yangi texnologik avloddagi mahsulotlarni yalpi ishlab chiqarish (pilotsiz 
avtomobillar va boshqalar singari); 

o‘ziga xos bezak va qurilish materiallari yordamida «aqlli» va ekologik uylarni 
barpo etishga oid g‘oyalarni amalga oshirish; 

autsorsing, o‘zini band etish va boshqalar orqali bandlikning muqobil 
shakllarini keng targ‘ib qilish; 

muayyan vazifalarni bajarish uchun ishchi-frilanserlarni izlashga xizmat 
qiladigan professional tarmoqlarni yaratish bosqichlari kiradi. 
Raqamli texnologiyalar iqtisodiyotga bog‘liq 50 foizdan ortiq sohalarni keskin 
o‘zgartirib yuboradi. Ushbu qarash axborot texnologiyalari va raqamli platformalar 
biznes modellarni keskin o‘zgartirib, ularning samaradorligini vositachilarni bartaraf 
etishi va jarayonlarni optimallashtirishiga asos bo’ladi. 
Jahon banki hisob-kitoblari binoan, tezkor internet foydalanuvchilarining 10 
foizga ko‘payishi yillik YaIM ko‘lamini 0,4 foizdan 1,4 foizgacha oshirishi mumkin 
ekan. Shuningdek, raqamli iqtisodiyotning mamlakat YaIMdagi ulushi har yili 
taxminan 20 foizga o‘sishi uning ahamiyati belgilaydigan ko‘rsatkich sifatida qaraladi. 
2010 yilda Boston Consulting Group kompaniyasi raqamlashtirish ko‘lamini 20ta 
mamlakatdan iborat guruh uchun 2,3 trillion dollarga (4,1 foiz YaIM) baholagan. Agar 
bu tendensiya saqlanib qolsa, 10-15 yildan keyin bunday iqtisodiyotning jahon 
YaIMidagi ulushi 30-40 foizga yaqinlashadi. 

---

514 
Rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda IT sohasida taxminan 1 foiz aholi mehnat qiladi, 
ushbu sektor ish o‘rinlarini boshqalarga solishtirganda nisbatan qamroq yaratadi. Biroq 
IT yo‘nalishining yuksalishi yangi texnologiyalarni o‘zlashtirayotgan boshqa 
sohalarda ish o‘rinlarining yaratilishiga turtki beradi. 
Elektron tijoratni rivojlantirish jamiyatimiz uchun qanday natijalar beradi: 
Birinchidan, Elektron tijoratning rivojlanishi O’zbeksiton mehnat bozori 
strukturasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Yuqori axborot texnologiyalarini sanoatlashtirish 
minglab yangi ish o’rinlarini yaratadi. 
Ikkinchidan, 
O’zbekiston iqtisodiyotining barqarorlashishi, tovar va 
xizmatlarning raqobatbardoshligi kuchayishi va elektron tijorat rivojlanishining bir 
paytda sodir bo’lishi eksport imkoniyatlarimizning oshishiga olib keladi. 
Uchinchidan, Elektron tijorat aholi turmush darajasining yaxshilanishini, 
marketing, menejment kabi sohalarning rivojlanishini ta’minlaydi. 
Elektron tijoratning rivojlanishi tarixiga e’tibor qilsak 1997 yil 30 yanvarda BMT 
Bosh assambleyasi BMTning xalqaro savdo huquqi bo'yicha komissiyasi tomonidan 
ishlab chiqilgan «Elektron tijorat to'g'risida» gi Qonunni qabul qildi. Ushbu qonun 
Komissiya tomonidan 1998 yil o'ttiz birinchi sessiyasida qabul qilingan 5-b moddasi 
bilan to'ldirilgan bo'lib, unda Bosh Assambleyaning 1996 yil 16 dekabrdagi 51/162 
sonli qarorining 2-bandiga murojaat qilingan bo'lib, unda Assambleya barcha 
davlatlarga o'z qonunlarini qabul qilishda yoki qayta ko'rib chiqishda tegishli e'tiborga 
olishni tavsiya qilingan.
Bu elektron tijoratni tartibga solish sohasidagi xalqaro huquqni rivojlantirishdagi 
birinchi qadam edi. Ushbu hujjat maslahat xarakteriga ega va birinchi navbatda 
davlatlar tomonidan milliy qonunchilikni rivojlantirish uchun asos sifatida foydalanish 
uchun mo'ljallangan. Ushbu xalqaro hujjat elektron tijorat sohasidagi faoliyatning 
huquqiy asoslarini yaratdi, elektron hujjat, elektron hujjat aylanishi, elektron imzo, 
elektron hujjat muallifi, axborot tizimi kabi asosiy tushunchalar yaralishiga turtki 
berdi. U hujjatlar bilan qonuniy kuchni tan oldi elektron shakl uchun shartlarni aniqladi 
elektron imzo elektron tijorat to'g'risidagi namunaviy qonunni tayyorlash va qabul 
qilishda elektron hujjatning haqiqiyligi va yaxlitligini tasdiqlovchi vosita sifatida. 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro savdo huquqi bo'yicha komissiyasi 
(UNCITRAL), namunaviy qonun ijro etuvchi hukumat va parlamentlarga taqdim 
etilishi sharti bilan qonunlarini yangilaydigan davlatlar uchun samarali vosita bo'lib 
xizmat qiladi deb hisobladi.(2) 
Elektron tijoratni tartibga solishning huquqiy asoslari Aslida, Internet 
jamoatchilik bilan aloqalarga tegishli emas. Texnik jihatdan Internet axborotni saqlash 
va uzatish uchun ishlatiladigan tarmoq bilan bog'langan kompyuterlar to'plamidir. 
Biroq, huquqiy munosabatlar Internetdan foydalanish jarayonida paydo bo'lishi 
mumkin. Bunday huquqiy munosabatlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular 
asosan ekstritritorial xarakterga ega. Shu kabi munosabatlarni tartibga soluvchi 
huquqiy normalarni davlat tomonidan xalqaro amaliyot tajribasi va boshqa 
mamlakatlar qonunchiligini hisobga olmasdan bir tomonlama qo'llash samarasiz 
bo'ladi.
Hozirda elektron tijorat iqtisodiy o'sish va xalqaro savdoning o'sishining asosiy 
omillaridan B2B marketing bozorida mahsulotlar sotish hisoblanadi. MDH 

---

515 
mamlakatlarida «b2b» birikmasi nisbatan yaqinda paydo bo'ldi - 2000 yildan oldin 
emas va «biznesdan biznesgacha» degan ma'noni anglatadi. B2B bozori bu 
korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida va ularning tovarlar yoki xizmatlarni sotib 
olishdagi hamkorligini tashkil etuvchi bozor sektori b2b bozori hisoblanadi. Bu erda 
sotish ommaviy ravishda korxona darajasida amalga oshiriladi. Ommaviy iste'molchi 
bilan o'zaro munosabatlarga yo'l qo'yilmaydi. B2b bozoridagi subyektlar - bu biznes 
etakchilari, b2b marketing bo'yicha mutaxassislar va boshqa korxonalarning tijorat 
direktorlari bilan aloqada bo’ladi. 
Elektron tijorat iqtisodiy B2B modeliga quyidagilar kiradi(3): 

Ishlab chiqarish korxonalariga biznes - ishlab chiqaruvchi kompaniyalarga 
xizmatlarni, ishlab chiqarish vositalarini, shuningdek boshqa tovarlarni ishlab 
chiqarishga mo'ljallangan tovarlarni (sarf materiallari, dastgohlar uchun ehtiyot 
qismlar, xom ashyo va keyinchalik qayta ishlash uchun tovarlar) etkazib 
beruvchilarning faoliyati. 

B2B elektron tijorat (elektron tijorat) - Internet orqali savdo usulidan 
foydalangan holda kompaniyalar o'rtasida tovarlar yoki xizmatlarni sotish faoliyati. 
(elektron tijorat tizimlari, onlayn boshqaruv va ma'muriy tizimlar, elektron tijorat 
tizimlari B2B vositalari tomonidan tushuniladi). 

Biznesni Integrator kompaniyalariga o'tkazish - turli xil tovarlar va xizmatlarni 
etkazib beruvchilardan etkazib berish va sotib olish hamda iste'molchilarga takliflarni 
shakllantirish, ularni aniq ehtiyojlar uchun va oxirgi iste'molchi uchun qo'shimcha 
qiymat yaratish maqsadida (etkazib berilgan portfel echimlari asosida tashkil etuvchi 
kompaniyalar uchun har qanday tovar va xizmatlarni etkazib berish, kompleks 
echimlar). ) 

B2B tozalash - tozalash xizmatlari bilan shug'ullanadigan kompaniyalar uchun 
materiallar etkazib berish 

B2B ovqatlanish - tashqi ovqatlanish xizmatlari va tadbirlarni o'tkazish bo'yicha 
xizmatlar ko'rsatadigan kompaniyalarga alkogol va boshqa mahsulotlarni etkazib 
berish. 
Xulosa qilib aytganda, hozirgi davrda jamiyatimizning barcha sohalariga Internet 
tizimining jadal kirib borishi unga bog’liq bo’lgan sohalarga ham o’zining katta 
ta’sirini o’tkazmoqda. Shunday sohalardan biri bu elektron biznes soxasi hisoblanadi. 
Mamlakatimizning elektron biznes soxasiga qanchalik tez kirib borsa, shunchalik 
uning jaxon bozoriga kirib borishi tezlashadi. 
Mamlakatimizda elektron tijoratning normal ishlashi va rivojlanishi uchun 
Internetdan foydalangan holda operatsiyalarni amalga oshirish mexanizmining 
me'yoriy ta'rifini va o'zaro hisob-kitoblarning tegishli usullarini qonuniylashtirishni 
joriy etish zarurligi taklif qilinadi.
Buning uchun quyidagi huquqiy masalalarni yaratish kerak bo’ladi:
1) amalga oshiriladigan operatsiyalar uchun qonuniy kuchni elektron formatda tan 
olish;
2) elektron to'lovlarni amalga oshirish tartibini belgilash;
3) elektron hujjat aylanishi uchun me'yoriy shart-sharoitlarni yaratish: haqiqiyligi 
va muallifligi tasdiqlangan elektron hujjat elektron raqamli imzo vositalaridan 
foydalangan holda;

---

516 
4) Internetda ma'lumot joylashtirishning huquqiy rejimini belgilash;
5) axborot xavfsizligi masalalarini hal qilish, kripto himoya vositalaridan 
foydalanish tartibini belgilash. 
Bunday ishlarni amalga oshirish esa birinchi navbatda dasturchilar zimmasiga 
tushadi. Avvalambor dasturchilarning birinchi galdagi vazifasi savdo korxonalarini bu 
soxadan xabardor qilish va uning nechog’lik foyda keltirishini tushuntirishdan 
iboratdir. Elektron savdoda xaridorgir mahsulotlardan biri bu informatsion xizmatlar 
bilan mos tushuvchi informatsion mahsulotlarni sotish bo’lib hisoblanadi. Raqamli 
iqtisodiyot davrida elektron tijoratning yanada rivojlantirish mamlakatimizning 
elektron biznes soxasidagi rivojiga hissa qo’shadi deb o’ylaymiz.