Битирув малакавий иши

 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

1.3. Mikdorlagichlar tahlili.

 

  

Mikdorlagich  kutidagi  urugning  muayyan  mikdordagi  kismini  ajratib  olib, 

uni  urug  utkazgichga  tushirib  turish  uchun  xizmat  kiladi.  Ekilayotgan  urugning 

dala buylab bir tekis taksimlanishi mikdorlagichning ishiga boglikdir.  

Mikdorlagichning  mexanik,  pnevmatik,  pnevmomexanik  turlari  mavjud. 

Galtaksimon,  disksimon,  chumichsimon,  pirpiraksimon,  friksion,  chutkasimon 

kabi  mexanik  mikdorlagichlar  turli  xolatlarda  foydalaniladi.  Sunggi  vaktlarda, 

kuprok 

galtaksimon, 

disksimon 

va 

pnevmatik 

mikdorlagichlardan 

foydalanilmokda.  o’altaksimon  mikdorlagich  urugni  uzluksiz  uzatsa,  disksimon 

mikdorlagich  esa  donalab  ajratib  beradi,  shu  sababli  galtaksimon  mikdorlagich 

katorlab,  disksimon  va  pnevmatik  mikdorlagich  donalab  ekadigan  seyalkalarda 

ishlatiladi. 

Galtaksimon  mikdorlagichlar  novli  yoki  shtift  (tish)  li  turlarga  bulinadi. 

Shtiftli galtaksimon mikdorlagichdan mineral ugitlarni sochishda foydalaniladi. 

Novli  galtaksimon  mikdorlagich  universal  xisoblanib,  ular  don  va  sabzavot  ekin 

uruglarini, tukli chigitni ekadigan seyalkalarda foydalaniladi. Bunday apparat novli 

galtak 2, tugarakcha 3, tub 1, korpus 4 va mufta 5 lardan tuzilgandir Galtak 2 val 6 

ga mix bilan maxkamlangan bulib, u korpus 4 ning ichida joylashtiriladi. Korpus 4 

esa  urug  kutisi  tubidagi  teshiklar  tagiga  urnatiladi.  o’altakning  novli  tomoniga 

korpus  yon  devorining  ichida  erkin  aylanadigan  tugarakcha  3,  sillik  dastasimon 

kismiga esa mufta 5 erkin kiydirilgan buladi.  

Muftaning kovurgasi korpusning ikkinchi devoridagi uyikka kirib turadi. Val 

6 yordamida galtak aylanganda, uning novli kismi tugarakchani aylantirib turadi. 

Galtakning  sillik  kismi  kuzgalmas  muftaning  ichida  aylanadi.  Muftaning 

diametri galtakdagi novlarning tashki diametriga teng kilinadi. Shunga kura, galtak 

uki  buylab  tugarakchaga  nisbatan  surilib,  uni  korpus  ichidagi  ishchi  kismining 

uzunligi uzgartirilsa, galtak bushatgan bushlikni u bilan birgalikda siljitilgan mufta 

egallaydi, natijada urugni kutidan erkin tukilishiga yul kuyilmaydi. Mufta galtakka 

zich tegib turishi uchun uning bush kismi val 6 ga urnatilgan shayba va mixga tirab  

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

kuyiladi. Galtakning ishchi kismi uzunligi uzgartirilsa, novlarning bevosita urugni 

ajratib olayotgan xajmi, ya’ni urug mikdori uzgaradi. 

Korpusning pastki ochik joyini tub 1 yopib turadi. Tub 1, tukish  mexanizmi 

vali 7 ga bolt 8 bilan maxkamlangan bulib, bush turgan uchi kiya kesilgan buladi. 

Shuning  uchun  galtakdagi  nov  kirrasi  ilintirib  kelayotgan  urug,  tubdan  birdaniga 

tushib  ketmasdan,  oz-ozlab  tukiladi.  Ekilayotgan  urugning  yerga  tudalanib 

tushishining oldi olinadi. 

Tub 1 ning xolatini sozlash uchun sozlovchi bolt 9 va prujina 10 urnatilgan. 

Agar  tasodifan  yirik  jism  tubning  ustiga  tushib  kolsa,  prujina  10  sikilib,  galtak 

bilan  tub  orasidagi  tirkish  kengayib  jismni  utkazib  yuboradi,  bu  esa  ularni 

sinishdan saklaydi. 

Sirti  uta  sillik  bulgan  urugni  ekishda,  tub  bilan  galtak  orasidagi  tirkishdan 

urug  uz-uzidan  chikmasligi  uchun  tirkish  1...2  mm  dan  oshmasligi  kerak.  Bunga 

bolt 9 bilan prujina 10 ning sikilish darajasini uzgartirish bilan erishiladi. Dukkakli 

ekinlarning yirik urugini ekishda tirkish 8...10 mm kuyiladi, aks xolda urug sikilib, 

shikastlanishi  mumkin.  Tirkishni  kengaytirish  uchun  val  7    birmuncha  burib 

kuyiladi. 

Agar  galtak  bilan  tub  orasidagi  tirkishdan  urugni  uz-uzidan  chikish  xavfi 

bulmasa,  galtak  novlari  urugni  tub  buylab  sidirib  chikaradi,  ya’ni  „pastdan 

ajratish“ sxemasida ishlaydi. Aks xolda urugni chikish xavfi bulsa, galtak  

teskari  aylantirilib,  urugni  yukoriga  kutarib,  tusikdan  oshirib,  urug  utkazgichga 

tashlaydi. Bu „ustidan ajratish“ usuli deyiladi. Bu usulda juda 

mayda uruglarni xam ekish mumkin. 

Galtak  ajratayotgan  urugning  mikdori  uning  kutidagi  urugga  bevosita 

tegadigan  uzunligiga  boglikdir,  galtak  korpus  ichiga  kuprok  kiritilsa,  ajratilib 

olinadigan  urug  mikdori  xam  kupayadi.  Xgamma  galtaklar  bir  xil  mikdordagi 

urugni  ajratib  berishi  uchun  ularning  ishchi  kismining  uzunligi  bir  xil  bulishi 

kerak. Buning uchun galtaklar val 6 ning dastagi yordamida bir xil masofaga  

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

suriladi.  Agar  bir  Kaltakning  uzini  surish  zarur  bulsa,  kutini  chuzinchok  teshigi 

buylab galtakka nisbatan birmuncha surib kuyiladi. 

Ekilayotgan urug  mikdorini uzgartirish uchun birinchidan, galtakning ishchi 

uzunligi,  ikkinchidan,  uning  aylanish  tezligi  keraklicha  uzgartiriladi.  Ammo, 

aylanish  tezligini  tayinlashda,  ekiladigan  uruglarni  chidamliligini  e’tiborga  olish 

kerak. urug kamrok shikastlanishini ta’minlash maksadida, galtak aylanish tezligini 

minimal,  uning  ishchi  uzunligini  maksimal  kilib  kuyish  maksadga  muvofikdir. 

Bugdoy, arpa kabi uruglarning shikastlanishi 0,3% dan, poliz ekinlari uruglari esa 

1,5 % dan oshmasligi kerak. 

Disksimon  mikdorlagich  uruglarni  donalab  ajratib  berishi  uchun  uruglar 

tukiluvchan,  ya’ni  ularning  sirti  sillik  bulishi  yoki  urugga  maxsus  ishlov  berib, 

uning sirtini silliklash (chigit kimyoviy va mexanik usul bilan tuksizlantiriladi yoki 

yopishkok modda bilan koplanadi) talab kilinadi. 

Disksimon  mikdorlagich,  asosan,  vertikal  yoki  gorizontal  uk  atrofida 

aylanadigan  turlarga  bulinadi.  Vertikal  uk  atrofida  aylanadigan  disk  atrofida 

uruglarni kutidan donalab olib chikadigan kataklar yasaladi.  

Gorizontal  uk  atrofida  aylanadigan  disk  gardishining  yon  tekisligida  esa 

uyiklar yasalgan  buladi. 

Disksimon  mikdorlagich  disk  1,  kaytargich  2,  tushirgich  3  lardan    iboratdir. 

Bunday mikdorlagichning ish jarayoni kuyidagilardan iborat.  Vertikal ukli  disk 1, 

silindrsimon  urug  kutisining  tubiga  yakin  urnatilgan  bulib,  uruglar  tagida  ularga 

tegib,  uzluksiz  aylanib  turadi.    Urug’lar  og’irlik  kuchi  ta’sirida  disk  kataklariga 

tushib, ular bilan birgalikda aylanib, kaytargichning tagidan utadi. Kaytargichning 

tishi  katakka  tulik  tusha  olmagan  urugni  ustidan  bosib,  u  yerga  joylaydi, 

joylashmagan  urugni  esa  sidirib,  u  yerdan  chikarib  tashlaydi.  urug  kuti  tubidagi 

darcha 5 ustiga kelganida, uni tushirgich turtib, urug utkazgichga tushirib yuboradi. 

Disk  chetidagi  kataklar  kattaligi  bir  yoki  bir  nechta    uruglar  ekadigan  kilib 

tanlanadi. Shu sababli kataklarning kattaligi, soni va disk diametri, sharoitga karab,  

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

turlicha kabul kilinadi. 

Bunday  mikdorlagich  ajratib  beradigan  urug  mikdorini  kerakli  me’yorga 

keltirish diskning aylanish tezligi xamda kataklar sonini uzgartirish (kataklar ustini 

yopib  kuyish  yoki  kerakli  kataklar  soniga  ega  bulgan  diskni  tanlash)  xisobiga 

amalga oshiriladi. 

Gorizontal  uk  atrofida  aylanadigan  vertikal  disk  urug  kutisining  tubiga 

urnatiladi    Aylanayotgan  disk  uyiklariga  kutidagi  uruglar  uz  ogirligi  bilan  tushib, 

aylanish  davomida  kaytargich  2  ga  duch  keladi.  Kaytaragichning  tishlari  urugga 

teskari  xarakatlanib,  uyikchaga  sigmasdan  kolgan  ortikcha  uruglarni  sidirib  olib 

koladi.  Diskdagi  uyiklar  orkali  tilinib,  utkazilgan  ensiz  yulakchaga  kiritilgan 

prujinasimon tushirgich 3  urug kutisining tubidagi teshik 5 ning ustiga  uruglarni 

tushirib  ularni  uyiklar  orkali  chikarib  tashlaydi.  Diskdagi  uyiklarning  kattaligi 

ekilayotgan urugning bir donasi sigadigandek kilib yasaladi. Bir gektar maydonga 

ekish  uchun  muljallangan  urug  me’yori  diskning  aylanish  tezligini  uzgartirish 

xamda uyiklar soni xar xil bulgan disklarni tanlash xisobiga uzgartiriladi. 

Pnevmatik  mikdorlagich  urugdondagi  uruglarni  deyarli  shikastlantirmasdan 

muayyan mikdorda va tartibda ajratib berishi bilan ajralib turadi.  

Pnevmatik mikdorlagich vakuum yoki atmosfera bosimidan ortik bosim yordamida 

ishlashi  mumkin.  Vakuum  yordamida  ishlaydigan  mikdorlagich  korpus  4,  disk  2, 

vakuum  kamerasi  1,  tuzitkich  3,  kaytargich  7,  bunker  6  va  tarkatish  kamerasi  5 

lardan tuzilgan. Disk 2 ning chetida uruglarni surib oladigan teshik 9 lar yasalgan. 

Tarkatkich 5 va vakuum 1 kameralari disk tekisligining karama-karshi tomonlarida 

joylashtirilgan.  Vakuum  kamerasi  disk  tekisligini  tulik  koplamasdan,  diskning  

fakat  taka  shaklidagi  chet  kismigagina  zich  tegib  turadi.  Shunday  kilib,  diskning 

pastki bulagi vakuum kamerasiga tegmasligi tufayli, u yerdagi teshiklar atmosfera 

bosimi ostida buladi. Vakuum kamerasidan  maxsus ventilyator xavoni kuvurcha 8 

orkali uzluksiz surib olib turadi. 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

 

  

Mikdorlagichning  ish jarayoni kuyidagicha utadi.  Kutidagi  uruglar tarkatish 

kamerasiga uzluksiz tushib turadi. Ularni tuzitkich sochib turishi sababli, diskdagi 

xar bir teshikka bittadan urug surilib, yopishib koladi.  

Teshiklarga  joylashgan  uruglar  disk  bilan  birgalikda  yukoriga  kutarilib, 

teshikka yopishmagan uruglar kaytargich 7 ta’sirida sidirilib olib kolinadi.  

Teshiklarga  yopishib kolgan  uruglar disk bilan birgalikda pastdagi  vakuumi 

yuk bulgan joyga kelganida, uz ogirligi bilan tushib ketadi. 

Urugdondan  urugni  ajratib  olish  tartibi  va  mikdorini  uzgartirish  uchun 

teshiklari kerakli tartibda joylashtirilgan diskni  tanlash  va  uning aylanish tezligini 

uzgartirish yuli bilan amalga oshiriladi. 

Sunggi  vaktda  pnevmomexanik  mikdorlagichlar  keng  tarkalgan  bulib, 

boshka  mikdorlagichlarga uxshab xar bir ekin katoriga bittadan urnatilmasdan, bir 

nechta  (24  tagacha)  kator  uchun  ekiladigan  urug  (yoki  ugit)  mikdorini  bir  joyda 

ajratib olib, keyin uni xavo naycha yordamida xar bir katorga taksimlab beradi.