1.2. Bug’doy ekish uchun qo’llanilayotgan texnika vositalarining sharhi va
tahlili
Bug’doy va shu kabi boshqa ekinlarni ekish uchun shu davrga qadar har xil
seyalkalar ishlab chiqilgan bo’lib, ular ekish usuliga qarab bir-biridan
quyidagicha farqlanadi:
- qatorlab ekadigan - urug’larni yoppasiga qatorlab, tor qatorlab va keng qatorlab
ekish uchun mo’ljallangan;
- uyalab
ekadigan-urug’larni
parallel
qatorlarga
uyalab
joylashtirishga
mo’ljallangan;
- punktirsimon ekadigan - urug’larni qatorlarda bir-biridan bir xil masofada
donalab (bitta-bittalab) joylashtirish uchun mo’ljallangan;
- sochib ekadigan - urug’larni dala yuzasi bo’yicha sochib ekish uchun
mo’ljallangan.
Bu ekish usullarini tahlil qiladigan bo’lsak, ulardan asosan ekindan
bo’shagan yerlarga har xil qishloq xo’jalik ekinlarini ekishda foydalanish ko’zda
tutilgan bo’lib, g’o’za qator oralariga bug’doy ekish uchun mo’ljallanmagan.
Ammo bu ko’rsatib o’tilgan usullardan qatorlab va punktirsimon ekish usullari (1-
rasm) biz ko’zlagan maqsadga va g’o’za qator oralariga bug’doy ekish uchun
qo’yilgan agrotexnika talablariga bir oz bo’lsada mos keladi. Shu sababli
punktirsimon va qatorlab don ekishga
1 – rasm. Ekish usullari. a – qatorlab; b - tor qatorlab; v - donalab ekish
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
mo’ljallangan seyalkalarning ekish apparatlari konstruksiyasini chuqurroq sharhlab
chiqamiz.
Ekish apparatiga qo’yiladigan asosiy talab uning urug’larni dala yuzasi
bo’ylab bir tekis taqsimlash maqsadida miqdorlangan bir tekis oqimni hosil
qilishidir. Ma’lum bo’lgan ekish apparatlari ishlash prinsipi bo’yicha uch guruhga
bo’linadi: mexanik, pnevmatik va pnevmomexanik. Bularning har biri yana bir
necha xilga bo’linadi. Seyalkalar rivojlanish jarayonida ularning ko’p turlari taklif
qilingan (g’altakli, diskali, motilkali, qoshiqli, friksion, kanavkali, markazdan
qochma, vibrasiyali va boshqalar). Ammo hozirgi paytda amalda faqat ikki
turdagisi, ya’ni g’altakli va diskali ekish apparatlari qo’llanilib kelinmoqda. Bu
apparatlar texnologik belgilari bo’yicha har xil tipdagi qurilmalarga taaluqlidir:
birinchisi urug’larni to’xtovsiz oqim bilan miqdorlaydi, ikkinchisi esa aniq
ekadigan seyalkalarda ishlatiladi.
Bizning asosiy maqsadimiz bug’doyni qatorlab kam me’yorda punktirsimon
ekishdan iboratdir. Buning uchun ikkinchi turdagi ekish apparatlari, ya’ni urug’ni
bitta-bitta terib miqdorlaydigan yoki ularni qatorlarga sepib, bir-biridan ma’lum
oraliqqa tushiradigan apparatlarning konstruksiyasi ma’qulroqdir. Quyida ushbu
turdagi ekish apparatlarining ishlash prinsipi, afzalliklari hamda kamchiliklarini
ko’rib chiqamiz.
Bu tipdagi ekish apparatlari uchta guruhga bo’linadi: 1) gorizontal diskli
(vertikal o’q atrofida aylanadigan); 2) vertikal diskli (gorizontal o’q atrofida
aylanadigan); 3) qiya diskli (qiya o’q atrofida aylanadigan ). Bu guruhdagi ekish
apparatlaridan birinchisi va ikkinchisi, ya’ni vertikal va gorizontal o’q atrofida
aylanadiganlari ishlab chiqarishda ko’proq qo’llaniladi.
Vertikal o’q atrofida aylanadigan apparatlar tarelkali yoki yacheykali disklar
bilan, gorizontal o’q atrofida aylanadigan apparatlar esa faqat
yacheykali disklar bilan ta’minlanishi mumkin.
Yacheykali disk bilan jihozlangan ekish apparatlari urug’ bankasi,
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
yacheykali disk, qaytargich va urug’ itargichlardan tashkil topgan bo’lib, qo’yidagi
tartibda ishlaydi: Vertikal o’q atrofida aylanuvchi yacheykali disk urug’
bankasining tubiga joylashgan bo’lib, u seyalkaning tayanch-harakatlan- tiruvchi
g’ildiragidan harakatga keltiriladi. Ustki qatlamda yotuvchi urug’larning bosimi
ta’sirida urug’lar diskning yacheykasiga kiradi va urug’ bankasining tubidagi
teshik tomon siljiydi. Ularning yo’lida turgan qaytargich diskning yacheykalariga
to’liq joylashmagan urug’larni ulardan chiqarib yuboradi. Qachonki yacheyka
urug’ bilan bankaning tubidagi teshik ustiga to’g’ri kelganda, itargich
yacheykadagi urug’ni urug’ o’tkazgich voronkasiga tushirib yuboradi. Diskda
odatda 24 yacheyka bo’lib, ularning har biriga faqat bittadan urug’ joylashishi
mo’ljallangan. Bu turdagi seyalkalar disklarning bir necha to’plami bilan
jihozlangan bo’lib, ular har xil ekinlar urug’larini ekish uchun mo’ljallangan. Ekish
me’yori disklarning aylanishlar sonini o’zgartirib va disk yacheykalarining ma’lum
qismini berkitib turadigan maxsus nakladkalar qo’yib sozlanadi.
Shu turdagi gorizontal o’q atrofida aylanadigan apparatlarda disk urug’
bankasining ostiga o’rnatilgan bo’lib, seyalkaning tayanch g’ildiraklari yoki
prikatkalar orqali harakatga keltiriladi. Bankadagi urug’lar yacheykalarni to’ldiradi
va disk bilan qaytargich tomonga suriladi. Qaytargich ortiqcha urug’larni
yacheykalardan chiqarib yuboradi. Ekish apparatining pastki qismida ponasimon
itargich urug’larni yacheykalardan pastga, ya’ni urug’ o’tkazgichga yoki soshnik
ochgan ariqchaga itarib yuboradi.
Yacheykaning o’lchamlari qancha katta bo’lsa, uning to’lish imkoniyati ham
shuncha katta bo’ladi. Ammo bu holda har bir yacheykaga bittadan ortiq urug’
qolish extimoli ortadi.
Yuqoridagi tahlildan ko’rinib turibdiki vertikal hamda gorizontal o’q
atrofida aylanuvchi diskli apparatlardan g’o’za qator oralariga tor
qatorlab bug’doy ekishda foydalanilganda har bir qator oralig’iga shunday
apparatlardan bir nechtasini o’rnatishga to’g’ri keladi. Bu esa agregat
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
konstruksiyasini o’ta murakkablashib ketishiga va uning metall sig’imi oshishiga
olib keladi.
Pnevmatik ekish apparatlarida umumiy massadan urug’ni bittalab ajratib
olish uchun vakuum (siyraklashgan havo) va ortiqcha bosimdan foydalaniladi. Bu
apparatlarning konstruksiyasi bir necha xildir, ammo ularni ikki guruhga bo’lish
mumkin: 1) diskli; 2) barabanli. Diskli apparatlarda so’ruvchi teshiklar disk
yuzasida joylashgan bo’lsa, barabanli ekish apparatlarida silindrik yuzada
joylashgan. Mamlakatimiz va chet ellarda ishlab chiqarilayotgan seyalkalarda
diskasi gorizontal o’q atrofida aylanadigan ekish apparatlari qo’llaniladi (2-rasm,
a). Bunday apparat korpus 7, teshikli so’ruvchi disk 6, tozalagich 4, val 3 va urug’
ajratgich 2 dan tashkil topgan. Ekuvchi diskning bir tomoniga vakuum kamerasi,
boshqa tomonida (urug’ uchun) ta’minlash kamerasi joylashgan. Siyraklashish
(vakuum) kamerasiga disk elastik to’zitgich yordamida qisilib turiladi. Banka 1 ga
solingan urug’lar, qabul qiluvchi teshik orqali ta’minlash kamerasiga o’tadi.
Seyalka ishlaganda siyraklashish kamerasida ventilyator yordamida vakuum
hosil qilinadi. Uning ta’siri ostida urug’ ekuvchi diskning teshigiga so’rib olinadi.
Urug’ ajratgich 2 ortiqcha urug’ni olib qolib, har bir teshikda bittadan urug’
qoldiradi. Aylanuvchi disk yopishgan urug’larni apparatning ostki qismiga olib
chiqadi. U joyda vakuum yo’qligi tufayli urug’lar o’zining og’irlik kuchi ta’siri
ostida korpus 7 ning teshigi orqali soshnik ochgan egat tubiga borib tushadi.
Tozalagich 4 disk teshiklarining yoki kesiklarini tozalash uchun xizmat qiladi.
Barabanli pnevmatik ekish apparatlari konstruksiya bo’yicha xilma-xildir.
Ulardan eng ko’p tarqalgani markazdan qochma tipdagi apparatlar (2-rasm, b).
Ular don va o’g’it solish seyalkalarida urug’ (o’g’it) larni
markazlashtirilgan
holda
miqdorlaydi. Ushbu apparatlar ko’pgina chet
mamlakatlarda ham keng qo’llanilib kelinmoqda.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
2-rasm. Pnevmatik va pnevmomexanik ekish apparatlarining
sxemalari.
a-diskli; b-markazdan qochma; 1 va 9-bunkerlar; 2-urug’ ajratgich; 3-valik; 4-
tozalagich; 5-soshnik; 6-ekuvchi disk; 7-korpus; 8-qopqoq; 10-me’yorlovchi
qurilma; 11-taqsimlovchi kallak; 12-yo’naltiruvchi kurakchalar; 13- parraklar; 14-
konussimon rotor; 15-urug’ (o’g’it) o’tkazgich.
Ekish apparati miqdorlovchi qurilma 10, qopqoq 8, konussimon rotor 14 va
unga o’rnatilgan parraklar 13, yo’naltiruvchi kurakcha 12 va taqsimlovchi kallak
11 dan tashkil topgan. Ushbu ekish apparati quyidagi tartibda ishlaydi: Urug’lar
bunker 9 dan miqdorlovchi qurilma 10 orqali konussimon rotor 14 ning tubiga
kelib tushadi. Markazdan qochma kuch ta’siri ostida urug’lik konussimon
rotorning ichki yuzasi bo’yicha yo’naltiruvchi kurakchalar 12 bo’ylab siljiydi va
rotor chekkasiga yetgach taqsimlovchi kallak 11 ning kanallariga tushadi. Shu
bilan birga tez aylanuvchi konussimon rotor 14 ga joylashgan parraklar 13 bilan
hosil qilinayotgan havo oqimi ham beriladi. Bu xavo oqimi bilan urug’lar (o’g’it)
urug’ o’tkazgichlar 15 orqali soshniklarga transportirovka qilinadi.
Bu konstruksiyadagi ekish apparatlari bilan bug’doyni g’o’za qator oralariga
ekish har bir qator orasiga bir necha ishchi organning
joylashtirish talab qilinadi va agregatning konstrusiyasi murakkablashib ketadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |