Birinchi sinf o’quvchilarida xavotirlanish holatini namoyon bo’lishi Mundarija: I. Kirish II. Asosiy qism

2.3. O’smirlik davrida havotirlanishni shakllanishi
Xavotirlanishning biologik nazariyalaridan organizmning o‘ta zo‘riqish holati noxush qo‘zg‘atuvchilarga ko‘rsatiladigan reaksiyalar farqli psixologik nazariyalar ichida xavotirlanishnijarayonsifatidatushunishkattaqiziqishuyg‘otadi. Bunda xavotirlanish deganda shaxs tomonidan haddan ortiq talablar sifatida idrok qilinadigan hamda o‘z-o‘zini baholash, o‘z-o‘zini hurmat qilishga havf soladigan tashqi qo‘zg‘atuvchilar majmui tushuniladi.
Bu qo‘zg‘atuvchilar muayyan emotsional reaksiya – xavotir holatini, ya’ni turli intensivlikka ega xavotirlanishni tug‘diradi. Shu turdagi emotsional reaktivlikka moyillik shaxsiy xavotirlanish debt avsiflanadi,
Biroq o‘tish davrida yuqori emotsional qo‘zg‘aluvchanlik va reaktivlik mavjud deb qaraladi va bunday reaktivlik kimga nisbatan yuqori degan savol paydo buladi. Uning yosh chegaralari qanday ?
O‘tish davrida ba’zib
bir emotsional reaksiyalar xususiyatlarining negizi garmonal va fiziologik jarayonlarda ekanligi isbotlangan. Fiziologlar o‘smirlik davridagi psixik muvozanatsizlik va ularga xos bo‘lgan kayfiyatning keskin o‘zgarishini bir-biri bilan bog‘laydirlar. Biroq o‘smir va o‘spirinlarining emotsiona lreaksiyalari hamda hulq atvori faqatgina gormonal xususiyatlar bilan tushuntirilishi mumkin emas, shu bilan birga ular ijtimoiy omillar va tarbiya sharoitlariga ham bog‘liq, yosh xususiyatlariga nisbatan individual-tipologik farqlar ustunrok. Kattalashishdagi psixologik qiyinchiliklar, talabchanlik darajasi bilan «Men» obrazidagi qarama-qarshilik shunga olib keladiki, o‘smir uchun xos bo‘lgan emotsional zo‘riqish o‘spirinlik davrini ham qamrab oladi.
Bir qator tadqiqotlar natijasida o‘smirlik va o‘spirinlik davrida psixik salomatlik normalari bir-biridan tubdan farq qilishi aniqlangan. Masalan, m m p1 (Minnesotshaxstestlari) yordamida o‘nbeshming 14-15 yoshli o‘smirlarni o‘rganish kattalarga nisbatan normalo‘smirlar "psixopatiya", "shizofreniya" shkalalari bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichga ega ekanliklarini ko‘rsatdi. Demak, kattalar uchun kasallik belgilari hisoblanuvchi emotsional reaksiyalar o‘smirlar uchun statistik jihatdan normaldir.
Proektiv testlar va tematik appersepsion test natijalarining ko‘rsatishicha, 12 yoshdan 16 yoshga qadar xavotirlanish darajasi o‘sib boradi. Mashhur psixiatr A.A.Mexrabioning ma’lumotlariga ko‘ra, 13-14 yoshdan so‘ng shaxsga doir buzilishlar, xususan depersonalizatsiya soni keskin ortib boradi.
Psixolog V.R.Kislovskaya proektiv test yordamida xavotirlanishning yosh bo‘yichadinamikasini o‘rgandi. Uning ta’kidlashicha, maktabgacha yoshdagi bolalarda ota-onalarga nisbatan bog‘chadagi tarbiyachilar bilan muloqotda xavotirlanish ko‘proq namoyon bo‘ladi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda tengdoshlari bilan bo‘ladigan muloqotga qaraganda notanish odamlar bilan muloqotda ko‘pincha xavotirlanish uchraydi. O‘smirlarda ota-onalari va sinfdoshlari bilan munosabatlarida xavotirlanish ko‘prok bo‘lsa, notanish katta yoshlilar va o‘qituvchilar bilan munosabatda kamroq uchraydi. Yuqori sinf o‘quvchilarida boshqa yoshdagilardan farqli muloqotning barcha sohalarida yuqori xavotirlanish darajasi mavjud. Buni ayniqsa, ota-onalari bilan hamda ular ma’lum darajada bog‘liq bo‘lgan katta yoshlilar bilan muloqatda ko‘prok uchratish mumkin.
A.E.Lichko fikriga ko‘ra, 14 dan 18gacha bo‘lgan yoshda vripsixopatlar uchun inqiroz davri hisoblanadi. Bundan tashqari, bu yoshda xarakterning ba’zi xususiyatlari keskin namoyon bo‘ladi, ya’ni xarakter aksentuatsiyasi kuzatiladi. Xarakter aksentuatsiyalari patologik holat bo‘lmasa-da, psixik jarohatlar hamda normadan hulqi og‘ishlik ehtimolini oshiradi. Ilk o‘spirinlik odamoviylik ba’zida o‘z-o‘zini izolyatsiya qilishning oshishiga olib keladiki, u insoniy to‘laqonli emaslik hissi bilan birga kechishi mumkin.

Insonda emotsional qo‘zg‘alishni hosil qiluvchi omillar doirasi yosh o‘tishi bilan kengayib boradi. Emotsiyalarning ifodalanishi usullari turlicha bo‘lib, qisqa muddatli qo‘zg‘aluvchi ta’sirida yuzaga kelgan emotsional reaksiya davomiyligi ortadi.

O‘smir davrida emotsional
tanlovchanlik darajasining oshishi bilan birga reaktivlik kuchi bo‘yicha uning differensiatsiyasi davom etadi. Emotsional reaktivlik darajasi, shaxsning his tuyg‘ularini boshdan kechirish qobiliyati uning konsitutsional xususiyatlarihamdatarbiyasharoitlari bilan bog‘langan.
Shuni ta’kidlash lozimki, emotsional reaktivlikning past darajasi noxush psixik omildir. Past emotsional reaksiyasi o‘smirva o‘spirinlar kuchli reaktivlikka ega bo‘lgantengdoshlariga nisbatan ancha notinch, qo‘zg‘aluvchan, kam muloqotchan va noqat’iydirlar.
Jamiyatimiz har bir insonning psixik salomatligi haqida qayg‘uradi. Shu tufayli o‘spirinlarning emotsional dunyosi doimo o‘qituvchilar hamda ota-onalarning markazida bo‘lmog‘i zarur.
Jismoniy va aqliy rivojlanish yosh bilan chambarchas bog'liqligi qadimgi davrlarda ham tushunilgan edi. Bu haqiqat maxsus dalillarni talab qilmadi: odam ko'proq dunyoda yashadi - u balandroq va baquvvat bo'lib, yanada tiniqroq bo'lib, tajriba orttirdi va bilimini oshirdi. Har bir yosh o'z jismoniy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish darajasiga ega. Albatta, bu yozishmalar haqiqatan ham haqiqatdir, ma'lum bir odamning rivojlanishi bir yo'nalishda yoki boshqa yo'nalishda og'ishi mumkin.
Rivojlanish jarayonini boshqarish uchun o'qituvchilar uzoq vaqt davomida inson hayotining muhim ma'lumotlarini o'z ichiga olgan davrlarni tasniflashga urinishgan. Rivojlanishni davrlashtirishda bir qator jiddiy o'zgarishlar mavjud (Komenius, Levitov, Elkonin, Shvantsara va boshqalar). Keling, ko'p o'qituvchilar tomonidan tan olingan tahlilga to'xtalib o'tamiz.
Periodizatsiya yoshga bog'liq xususiyatlarni - hayotning ma'lum bir davriga xos bo'lgan anatomik, fiziologik va ruhiy fazilatlarni aniqlashga asoslangan. O'sish, vazn ortishi, sut tishlarining paydo bo'lishi, ularning o'zgarishi, jinsiy etuklik va boshqa biologik jarayonlar ma'lum bir yosh davrlarida biroz og'ish bilan sodir bo'ladi. Insonning biologik va ruhiy rivojlanishi o'zaro bog'liq bo'lganligi sababli, aqliy sohada yoshga bog'liq o'zgarishlar ham sodir bo'ladi. Biologik, ijtimoiy etuklik kabi qat'iy tartibda bo'lmasada, shaxsning ruhiy rivojlanishining yoshga bog'liq dinamikasi namoyon bo'ladi. Bu inson taraqqiyotining izchil bosqichlarini va yosh davriga tayyorgarlik jarayonini yoritishda tabiiy asos bo'lib xizmat qiladi.
Rivojlanishning to'liq davriyligi butun insoniyat hayotini eng xarakterli bosqichlarni, to'liq bo'lmagan (qisman) - uning ma'lum bir ilmiy sohani qiziqtirgan qismini qamrab oladi. Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolaning hayoti va rivojlanishini qamrab oluvchi davrlashtirish pedagogika uchun eng muhim narsalardan biri hisoblanadi. Bu tug'ilishdan 10-11 yoshgacha. Psixologiyada bolalarning aqliy rivojlanish davrlari mavjud. Ammo bu davrlashtirish hamma narsada pedagogik bilan bir xil emas: axir ruhiyatning rivojlanishi bachadonda boshlanadi va bola tug'ilgandan boshlab tarbiyalanadi. Bolaning rivojlanish xususiyatlarini yaxshiroq tushunish uchun ushbu davriylashtirish turlarini ko'rib chiqing.
Ta'kidlash mumkinki, pedagogik davrlashtirishning asosi, bir tomondan, jismoniy va aqliy rivojlanish bosqichlari, ikkinchi tomondan, ta'limning rivojlanishi sharoitlari. Yosh va rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik sek. 3.
Agar organizm, uning asab tizimi va organlarining biologik kamolotining ob'ektiv bosqichlari, shuningdek, u bilan bog'liq kognitiv kuchlarning rivojlanishi bo'lsa, unda oqilona tashkil etilgan ta'lim jarayoni yoshga bog'liq xususiyatlarga moslashishi va ularga asoslangan bo'lishi kerak.
Pedagogikada yoshning rivojlanish bosqichlarini inobatga olishga urinishlar qilingan. Hatto metodologiyani tanlash to'g'ri ekanligini ta'kidlaydigan nazariyalar mavjud edi va hatto 3-4 yoshli bola ham yuqori matematikani va boshqa mavhum tushunchalarni o'zlashtirishi, har qanday ijtimoiy tajriba, bilim, amaliy ko'nikmalarni o'rganishi mumkin edi. Aslida, bunday emas. Agar bola hatto juda murakkab so'zlarni talaffuz qilishni o'rgansa, bu ularni tushunganligini anglatmaydi. Yoshga qarab belgilanadigan cheklovlar zamonaviy bolalar tezroq rivojlanib borishi, keng ufqlari, boy so'z boyligi va kontseptual zaxiralari borligi bilan chalkashmaslik kerak. Bu ijtimoiy rivojlanish sur'atlarining tezlashishi, turli xil ma'lumot manbalaridan keng foydalanish va xabardorlik darajasi oshishi bilan bog'liq. Rivojlanishni jadallashtirish imkoniyatlari biroz ortadi, ammo cheksiz darajada. Yosh o'z irodasini qat'iyan talab qiladi. Ushbu sohadagi amaldagi qonunlar insonning imkoniyatlarini jiddiy ravishda cheklaydi.
Ya.A. Komenius tarbiyaviy ishda bolalarning yosh xususiyatlariga jiddiy e'tibor berishni talab qildi. Eslatib o'tamiz, u tabiatning muvofiqligi printsipini ilgari surgan va asoslagan, unga ko'ra ta'lim va ta'lim rivojlanishning yosh bosqichlariga mos kelishi kerak. Tabiatda hamma narsa o'z vaqtida sodir bo'ladi, shuning uchun tarbiyada hamma narsa o'z vaqtida va izchil ravishda o'tishi kerak. Shundagina inson tabiiy ravishda axloqiy fazilatlarga ega bo'lib, haqiqatni anglash uchun uning aqli kamolotiga yetgan haqiqatni to'liq o'zlashtirib olishi mumkin. "Assimilyatsiya qilinishi kerak bo'lgan barcha narsalar yoshga qarab taqsimlanishi kerak, shunda o'rganish uchun har bir yoshda idrok qilish mumkin bo'lgan narsalar taklif qilinadi", deb yozgan Y.A. Komenius.
Yoshga bog'liq xususiyatlarni hisobga olish asosiy pedagogik printsiplardan biridir. Buning asosida o'qituvchilar o'quv yukini tartibga soladilar, turli xil mehnat turlari bo'yicha o'rtacha ish hajmini belgilaydilar va rivojlanish uchun eng maqbul kunlik, mehnat va dam olish jadvalini aniqlaydilar. Yosh xususiyatlari o'quv fanlari va ularning har biridagi materiallarni tanlash va tartibga solish masalalarini to'g'ri hal qilishga majburdir. Shuningdek, ular o'quv faoliyatining shakllari va usullarini tanlashni aniqlaydilar.
Tanlangan davrlarning odatiyligi va ma'lum bo'lgan harakatchanligini ta'kidlab, ba'zi yosh guruhlari orasidagi chegaralarni qayta ko'rib chiqishga olib kelgan yangi hodisaga e'tibor qarataylik. Biz butun dunyo bo'ylab keng tarqalib ketgan tezlashuv haqida gapirayapmiz. Tezlashtirish - bu bolalik va o'smirlik davrida jadal jismoniy va qisman aqliy rivojlanish. Biologlar tezlashishni tananing fiziologik kamolotiga, psixologlarning aqliy funktsiyalarning rivojlanishi bilan, o'qituvchilarga shaxsning ruhiy rivojlanishi va ijtimoiylashishi bilan bog'lashadi. O'qituvchilar uchun tezlashuv jismoniy rivojlanishning jadal sur'ati bilan emas, balki tananing fiziologik etukligi va shaxsning ijtimoiylashishi bilan mos keladi.
Akseleratsiya paydo bo'lishidan oldin va o'tgan asrning 60-70-yillarida buni sezishni boshlaganida, bolalar va o'smirlarning jismoniy va ma'naviy rivojlanishi muvozanatlashgan edi. Tezlashuv natijasida tananing fiziologik etukligi aqliy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish sur'atlaridan ustun turadi.
Muvofiqlik yuzaga keladi, uni quyidagicha ifodalash mumkin: aqliy, ijtimoiy, axloqiy fazilatlarning asosi bo'lgan psixik funktsiyalarga qaraganda tana tezroq o'sadi. Qizlar uchun 13-15 yoshga va mamlakatimizning o'rta mintaqalarida yashaydigan o'g'il bolalar uchun 14-16 yoshga kelib fiziologik rivojlanish deyarli yakunlandi va deyarli katta yoshdagilar darajasiga etdi, bu ma'naviy jihat to'g'risida gapirish mumkin emas. Kamolotga etgan organizm barcha "kattalar" fiziologik ehtiyojlarini, shu jumladan jinsiy, ijtimoiy rivojlanishni qondirishni talab qiladi va tez rivojlanayotgan fiziologiya bilan to'qnashadi. Kuchli ruhiy yuklashga olib keladigan zo'riqish mavjud, o'spirin uni yo'q qilish usullarini izlaydi va o'zining nozik fikrini keltirib chiqaradigan narsalarni tanlaydi. Bu tezlashuvning asosiy qarama-qarshiligi bo'lib, ular o'spirinlarning o'zlarida sodir bo'layotgan o'zgarishlarga dosh berolmaydiganlar va ota-onalar, o'qituvchilar va tarbiyachilar uchun juda ko'p qiyinchiliklar tug'dirdi. Agar tezlashtirishning aniq texnik muammolari bo'lsa - maktablarni yangi mebel, o'quvchilarni kiyim-kechak va boshqalar bilan ta'minlash Shunday qilib, tezlashuvning axloqiy oqibatlari sohasida, birinchi navbatda, voyaga etmaganlar o'rtasida jinsiy aloqada bo'lgan barcha salbiy oqibatlar bilan bog'liq muammolar paydo bo'ldi.
Quyidagi qiyosiy ma'lumotlar tezlashuv ko'rsatkichlari haqida gapiradi. So'nggi to'rt o'n yillikda o'spirinlarning tana uzunligi 1950-yillardagi tengdoshlariga qaraganda o'rtacha 13-15 sm ga, og'irligi esa 10–12 kg ga oshdi. Tezlashuv allaqachon katta maktabgacha yoshda namoyon bo'la boshlaydi va boshlang'ich maktab tugashi bilan sezilarli darajada o'sgan qizlar va o'g'il bolalar o'qituvchilar va ota-onalarga ko'p muammolar tug'diradi.
Tezlashuvning asosiy sabablari orasida: hayotni tezlashtirishning umumiy sur'ati, moddiy sharoitlarni yaxshilash, oziq-ovqat va tibbiy yordam sifatini yaxshilash, bolalarni erta yoshdan boshlab parvarish qilish, ko'plab jiddiy bolalar kasalliklarini yo'q qilish. Boshqa sabablar ham ko'rsatib o'tilgan - inson atrof-muhitining radioaktiv ifloslanishi, bu dastlab o'sishni tezlashtiradi va vaqt o'tishi bilan o'simliklar va hayvonlar bilan o'tkazilgan tajribalar shuni ko'rsatadiki, genofondni zaiflashtiradi; Atmosferada kislorod miqdorining pasayishi, bu ko'krak qafasining kengayishiga olib keladi va natijada butun organizmning o'sishiga olib keladi. Tezlashuv, ehtimol ko'pgina omillarning murakkab ta'siri tufayli yuzaga keladi.
80-yillarning o'rtalaridan boshlab butun dunyo bo'ylab tezlashuv pasaya boshladi, fiziologik rivojlanish darajasi biroz pasaydi.
Tezlashishga parallel ravishda yana bir hodisa qayd etildi - gerilim, ya'ni. Bolalar jismoniy va aqliy rivojlanishda ortda qolmoqdalar, bu irsiyatning irsiy mexanizmining buzilishi, rivojlanish paytidagi salbiy ta'sir, kelib chiqish paytidan boshlab, kanserogenlar, umuman atrof-muhitning zararli ekologik holati, xususan, ortiqcha radiatsiya fonida. Bu nafaqat jismoniy, balki aqliy rivojlanishda ham kechikishlar mavjud.
Shunday qilib, har bir yosh o'z jismoniy, aqliy va ijtimoiy rivojlanish darajasiga ega. Bolaning imkoniyatlarini uning yoshi, yoshiga qarab taqqoslashni osonlashtirish uchun o'qituvchilar uchun yoshga qarab davriylashtirish ishlab chiqilgan. Bu yoshga bog'liq xususiyatlarni ta'kidlashga asoslangan. Yoshga bog'liq xususiyatlar ma'lum bir hayot davriga xos bo'lgan anatomik, fiziologik va aqliy fazilatlardir. Aqlli tashkil etilgan tarbiya yoshga bog'liq xususiyatlarga moslashishi, ularga asoslanishi kerak.
Maktabgacha tarbiyachining rivojlanishi
3 yoshdan 6-7 yoshgacha bo'lgan davrda bola fikrlash, atrofdagi dunyo haqidagi g'oyalarni, o'zini va hayotdagi o'rnini anglash, o'zini o'zi qadrlashni jadal rivojlantirishni davom ettiradi. Uning asosiy faoliyati - o'yin. Asta-sekin u uchun yangi motivlar paydo bo'ladi: xayoliy vaziyatdagi rol. Asosiy rolning namunasi kattalardir. Agar kecha bu ko'pincha onasi, otasi va tarbiyachilari bo'lgan bo'lsa, bugungi kunda televizorning ta'siri ostida bolalar, gangsterlar, qaroqchilar, jangarilar, tajovuzkorlar va terrorchilar psixikasini yo'q qiladigan narsalar ko'pincha butlarga aylanadi. Hayotda bolalar ekranda ko'rgan narsalarini olib yuradilar. Bolaning aqliy va ijtimoiy rivojlanishida yashash va tarbiyaning hal qiluvchi roliga oid pozitsiya tasdiqlangan.
Tabiiy xususiyatlar, moyillik faqat shartdir, emas harakatlantiruvchi kuchlar bolaning rivojlanishi. Uning qanday rivojlanishi va qanday ulg'ayishi atrofdagi odamlarga, uni qanday tarbiyalashiga bog'liq. Maktabgacha bolalik - bu barcha yo'nalishdagi rivojlanish jarayonlari juda qizg'in bo'lgan davr. Miyaning pishishi hali yakunlanmagan, uning funktsional xususiyatlari hali rivojlanmagan, ishi hali ham cheklangan. Maktabgacha tarbiyachi juda plastik, o'rganish oson. Uning imkoniyatlari ota-onalar va o'qituvchilarning taklifiga qaraganda ancha yuqori. Ushbu xususiyatlardan ta'limda to'liq foydalanish kerak. Uning har tomonlama ekanligiga ehtiyot bo'lish kerak. Faqat axloqiy tarbiyani jismoniy, mehnat bilan hissiy, aqliy estetik bilan organik ravishda bog'lab, barcha fazilatlarning yaxlit va kelishilgan rivojlanishiga erishishimiz mumkin.
Maktabgacha tarbiyachining qobiliyati uning idrokining sezgirligida, ob'ektlarning eng xarakterli xususiyatlarini ajratib olish, qiyin vaziyatlarni tushunish, nutqda mantiqiy-grammatik inshootlardan foydalanish, kuzatish, aqlli bo'lish qobiliyatida namoyon bo'ladi. 6 yoshga kelib, maxsus qobiliyatlar, masalan, musiqiy qobiliyatlar rivojlanadi.
Bolaning tafakkuri uning bilimlari bilan bog'liq - u qanchalik ko'p bilsa, yangi fikrlarning paydo bo'lishi uchun g'oyalar shunchalik ko'p bo'ladi. Biroq, yangi bilimlarni qo'lga kiritib, u nafaqat oldingi g'oyalarini aniqlashtiribgina qolmay, balki noaniq, aniq savollarga emas, taxminlar va taxminlar ko'rinishida harakat qiladi. Va bu bilim jarayonining o'sishi uchun ma'lum "to'siqlarni" keltirib chiqaradi. Keyin bola tushunarsizlar oldida "sekinlashadi". Fikrlash yoshga qarab cheklanadi va "bolalarcha" bo'lib qoladi. Albatta, turli xil xilma-xil usullar bilan bu jarayon biroz majburlanishi mumkin, ammo 6 yoshli bolalarni o'qitish tajribasi ko'rsatganidek, bunga intilish qiyin.
Maktabgacha yoshdagi bola juda qiziquvchan, ko'plab savollarni beradi, darhol javob berishni talab qiladi. Bu yoshda u tinimsiz izlanishda davom etmoqda. Ko'pgina o'qituvchilar, siz bolani uning qiziqishini qondirish va o'zi qiziqtirgan narsalarni, u nima haqida so'rashini o'rgatish kerak, deb o'ylashingiz kerak deb hisoblashadi.

Bu yoshda nutqning eng samarali rivojlanishi sodir bo'ladi. Lug'at tarkibi o'sib bormoqda (4000 so'zgacha), nutqning semantik tomoni rivojlanmoqda. 5-6 yoshga kelib, ko'pchilik bolalar to'g'ri talaffuzni o'rganadilar.

Bolalar va kattalar o'rtasidagi munosabatlarning tabiati asta-sekin o'zgarib bormoqda. Ijtimoiy normalar va mehnat ko'nikmalarini shakllantirish davom etmoqda. Ba'zilar, masalan, o'zlarini tozalash, yuvish, tishlarini yuvish va h.k., bolalar hayot davomida yashaydilar. Agar ushbu fazilatlar jadal shakllanganda davr o'tkazib yuborilsa, ularni ushlash oson bo'lmaydi.
Bu yoshdagi bola osongina haddan tashqari siqilib ketadi. Har kuni hatto qisqa televizion ko'rsatuvlarni tomosha qilish uning sog'lig'i uchun yomondir. Ko'pincha, 2 yoshli chaqaloq bir soat yoki undan ko'proq vaqt televizorda ota-onalar bilan o'tiradi. U eshitgan va ko'rgan narsasini hali tushuna olmaydi. Uning asab tizimi uchun bu g'ayritabiiy ogohlantiruvchi, charchatadigan eshitish va ko'rishdir. Faqat 3-4 yoshdan boshlab bolaga haftada 1-3 marta 15-20 minut davomida bolalar translyatsiyasini tomosha qilishga ruxsat beriladi. Agar asab tizimining haddan tashqari siqilishi tez-tez ro'y bersa va uzoq vaqt davom etsa, bola asab kasalliklaridan aziyat chekishni boshlaydi. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, maktabga bolalarning atigi to'rtdan bir qismi sog'lom keladi. Va buning sababi - bu oddiy jismoniy rivojlanishdan mahrum qiladigan, charchatadigan, miyani tiqib chiqaradigan bir xil yomon televizor. Ota-onalar hali ham o'qituvchilar va shifokorlarning maslahatlariga beparvo munosabatda bo'lishadi.
Maktabgacha yoshdagi davrning oxiriga kelib, bolalar kuchli irodali harakatlar bilan, ongli ravishda qo'yilgan maqsad bilan bog'liq bo'lgan ko'ngilli, faol e'tiborni shakllantirishni boshlaydilar. O'zboshimchalik va ixtiyoriy e'tibor bir biriga, biridan boshqasiga o'tadi. Tarqatish va kommutatsiya kabi xususiyatlar bolalarda kam rivojlangan. Shu sababli - katta bezovtalik, chalg'itish, chalg'itish.
Maktabgacha yoshdagi bola allaqachon ko'p narsani biladi va qila oladi. Ammo uning aqliy qobiliyatiga haddan tashqari ahamiyat bermaslik kerak, chunki u mohirona iboralarni qanchalik mohirlik bilan aytayotganiga ta'sir qiladi. Mantiqiy fikrlash shakli unga deyarli etib bormaydi, aniqrog'i, u hali unga xos emas. Vizual-majoziy fikrlashning yuqori shakllari maktabgacha tarbiyachining aqliy rivojlanishining natijasidir.
Uning aqliy rivojlanishida asosiy rolni matematik tasvirlar o'ynaydi. 6 yoshdagi bolalarni o'qitish masalalarini o'rgangan Jahon pedagogikasi mantiqiy, matematik va umuman mavhum vakilliklarni shakllantirishning ko'plab masalalarini chuqur o'rganib chiqdi. Bolalarning ongini to'g'ri tushunish uchun hali pishib etilmaganligi aniq, ammo to'g'ri tanlangan o'quv uslublari bilan unga mavhum faoliyatning ko'plab shakllari mavjud. Mashhur shveytsariyalik psixolog J. Piaget juda ko'p ishlagan tushunish uchun "to'siqlar" mavjud. O'yinda bolalar ob'ektlar shakli, hajmi, miqdori to'g'risidagi tushunchalarni hech qanday mashg'ulotsiz o'rganishlari mumkin, ammo maxsus pedagogik rahbariyatsiz ular o'zaro tushunish munosabatlaridagi "to'siqlarni" bosib o'tishlari qiyin. Masalan, ular qayerda kattaroq, ammo qayerda ko'proq ekanligini aniqlay olmaydilar. Ikki bargda nok bo'yalgan. Birida ettitasi bor, lekin ular juda kichik va bargning yarmini egallaydi. Ikkinchisida uchta nok bor, ammo ular katta va bargning barchasini egallaydi. Ko'p nok qaerda deb so'ralganda, ko'pchilik uchta nok bilan bargni ko'rsatib, noto'g'ri javob beradi. Ushbu oddiy misol fikrlashning asosiy imkoniyatlarini ochib beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga hatto juda qiyin va murakkab narsalarni (masalan, integral hisoblarni) o'rgatish mumkin, faqat ular ozgina tushunishadi. Albatta, ommabop pedagogika, "Piaget to'siqlarini" bilar edi va oqilona qarorga rioya qildi: yoshligida - eslab qolsin, ulg'aysin - tushunsin. Hech bo'lmaganda bu asrda vaqt o'tishi bilan nimaga olib kelishini aniqlash uchun juda ko'p kuch sarflash kerak emas. Rivojlanish sur'atlarini sun'iy ravishda jadallashtirish faqat zarar keltiradi.
Ular maktabga kirishlari bilanoq, bolaning motivatsion sohasi katta o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Agar 3 yoshli bola asosan situatsion tuyg'ular va istaklar ta'siri ostida harakat qilsa, unda 5-6 yoshli bolaning xatti-harakatlari ko'proq ongli bo'ladi. Bu yoshda, u allaqachon bolaligida bo'lmagan motivlarga asoslangan. Bu bolalarning kattalar dunyosiga qiziqishi, ular kabi bo'lishga intilishi bilan bog'liq bo'lgan sabablar. Ota-onalar va o'qituvchilarning roziligini olish istagi muhim rol o'ynaydi. Bolalar tengdoshlarining hamdardligini qozonishga intilishadi. Ko'pgina bolalar faoliyatining motivi shaxsiy yutuqlarning motivi, o'zini o'zi qadrlash, o'zini o'zi tasdiqlashdir. Ular o'yinlarning asosiy rollariga da'volarda, musobaqalarda g'alaba qozonish istagida namoyon bo'ladi. Ular bolalarning tan olinishga bo'lgan ehtiyojining o'ziga xos namoyonidir.
Bolalar taqlid qilib axloqiy me'yorlarni qabul qiladilar. Rostini aytganda, kattalar har doim ham ularga namuna bo'lishmaydi. Kattalar o'rtasidagi janjal va janjallar, ayniqsa axloqiy fazilatlarni shakllantirishga ta'sir qiladi. Bolalar kuchni hurmat qilishadi. Ular kim kuchli ekanligini his qilishadi. Ularni adashtirish qiyin. Kattalar xatti-harakatlarining isteriyasi, haqoratli qichqiriqlar, dramatik monologlar va tahdidlar - bularning barchasi kattalarni bolalarning oldida kamsitadi, ularni yoqimsiz qiladi, lekin umuman kuchli emas. Haqiqiy kuch - bu xotirjam do'stlik. Agar hech bo'lmaganda o'qituvchilar buni namoyish qilsalar, muvozanatli odamni tarbiyalashga qadam qo'yiladi.
Noto'g'ri va to'g'ri harakat o'rtasida bolaning tanlovini yo'naltirishning faqat bitta usuli bor - zarur axloqiy normani bajarilishini hissiy jihatdan jozibali qilish. Boshqacha qilib aytganda, istalmagan harakatni to'xtatib qo'ymaslik yoki uni to'g'ri harakat bilan almashtirish kerak emas, balki uni mag'lub qilish kerak. Ushbu tamoyil ta'limning umumiy asosidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning individual xususiyatlari orasida o'qituvchilar temperament va xarakterga ko'proq qiziqishadi. I.P. Pavlov asab tizimining uchta asosiy xususiyatini - kuch, harakatchanlik, tezlikni va ushbu xususiyatlarning to'rtta asosiy birikmasini aniqladi:
Kuchli, muvozanatsiz, harakatchan - "bemalol";
Kuchli, muvozanatli, mobil - "jonli" tur;
Kuchli, muvozanatli, harakatsiz - "tinch";
"Zaif" turi.
Vahshiy temperamentning markazida “keng tarqalgan” tur mavjud, “tirik” - shafqatsiz, “tinch” - flegmatik, “zaif” - melankolik. Albatta, na ota-onalar, na o'qituvchilar o'z farzandlarini temperamentga qarab tanlamaydilar, barchaga ta'lim berish kerak, ammo har xil yo'llar bilan. Maktabgacha yoshda, temperament hali ham zerikarli. Bu asrning o'ziga xos yosh xususiyatlariga quyidagilar kiradi: qo'zg'atuvchi va inhibitiv jarayonlarning zaifligi; ularning nomutanosibligi; yuqori sezuvchanlik; tez tiklanish. Bolani to'g'ri tarbiyalashni xohlagan holda, ota-onalar va vasiylar asabiy jarayonning hayotiyligini e'tiborga olishadi: uzoq vaqt davomida ishlaydigan stress bilan ish qobiliyatini saqlash, barqaror va etarli darajada yuqori ijobiy hissiy tus, g'ayrioddiy sharoitlarda jasorat, xotirjam va shovqinli muhitda doimiy e'tibor. Tush kabi hayotiy ko'rsatkichlar (u tezda uxlab qoladimi, uyqu tinchmi yoki kuchli), bu bolaning asab tizimining kuchliligi (yoki zaifligi), kuchlarning tez (sekin) tiklanishi, ochlik holatida o'zini tutishi (yig'lash, qichqiriq yoki namoyish) kayfiyat, xotirjamlik). Balansning hayotiy ko'rsatkichlariga quyidagilar kiradi: vazminlik, qat'iyatlilik, xotirjamlik, dinamika va kayfiyatning bir xilligi, ularda vaqti-vaqti bilan keskin pasayish va ko'tarilish yo'qligi, yumshoq nutq. Asabiy jarayonlarning harakatchanligining muhim ko'rsatkichlari - bu tezkor reaktsiya, hayot stereotiplarining rivojlanishi va o'zgarishi, yangi odamlarga tez ko'nikish, "ishning bir turidan ikkinchisiga hech qanday tiklanishsiz o'tish" (Y. L. Kolominskiy).
Maktabgacha yoshdagi bolalarning xarakterlari hali ham shakllanmoqda. Xarakterning asosi yuqori asabiy faoliyat turidir va asab tizimi rivojlanish holatida bo'lganligi sababli, biz bolaning qanday ulg'ayishini taxmin qilishimiz mumkin. Siz ko'plab misollar keltirishingiz, ko'plab dalillarni tasvirlashingiz mumkin, ammo bitta ishonchli xulosa bo'ladi: belgi allaqachon ko'plab katta va tushunarsiz ta'sirlardan iborat shakllanish natijasidir. Unda 5-6 yoshli bolada nima qolishini aniq aytish qiyin. Ammo agar biz ma'lum bir belgi turini shakllantirmoqchi bo'lsak, u mos bo'lishi kerak.
Jamiyat va maktab muammosi bitta bolali oila. Unda bolaning bir qator afzalliklari bor, u uchun qulay sharoitlar yaratilgan, u kattalar bilan aloqada kamchilikka ega emas, bu uning rivojlanishiga ijobiy ta'sir qiladi. Bola sevimli, g'amxo'r, beparvo, yuqori boshlang'ich o'ziga hurmatga ega bo'lib o'sadi. Ammo bunday oilaning aniq "kamchiliklari" bor: bu erda bola "kattalar" nuqtai nazarini va odatlarini juda tez qabul qiladi, o'ziga xos individual va xudbin fazilatlarni rivojlantiradi, katta oilalardagi bolalar o'tadigan ulkan quvonchdan mahrum; u asosiy fazilatlardan birini - boshqalar bilan hamkorlik qilish qobiliyatini shakllantirmaydi.
Ko'pincha oilalarda, ayniqsa bitta bolali bolada norozilik, muvaffaqiyatsizlik va azob-uqubatlardan himoya qiluvchi "issiqxona" sharoitlari yaratiladi. Buni bir muncha vaqt oldini olish mumkin. Ammo bolani keyingi hayotda bunday qiyinchiliklardan himoya qila olmasligi dargumon. Shuning uchun uni tayyorlash kerak, azob-uqubatlarga, yomon sog'liqqa, muvaffaqiyatsizliklarga va xatolarga dosh berishni o'rganish kerak.
Bola faqat u boshdan kechirgan tuyg'ularni tushunishi aniqlandi. Boshqa odamlarning tajribasi unga noma'lum. Unga qo'rquv, uyat, xo'rlik, xursandchilik, og'riqni boshdan kechirish imkoniyatini bering - shunda u nima ekanligini tushunadi. Agar bu maxsus yaratilgan vaziyatda va kattalar nazorati ostida bo'lsa, yaxshiroqdir. Muammodan sun'iy ravishda himoya qilish bunga loyiq emas. Hayot qiyin narsa, unga haqiqiy tayyorlanish kerak.
Maktabgacha yoshdagi va boshlang'ich maktab o'quvchilarining yosh xususiyatlarini tadqiq qiluvchi taniqli tadqiqotchi akademik Shalva Amonashvili bu yoshga xos bo'lgan uchta intilishni belgilaydi, u ehtiroslar deb ataydi. Birinchisi - rivojlanish ishtiyoqi. Bola rivojlana olmaydi. Rivojlanish istagi - bu bolaning tabiiy holati. Rivojlanish uchun bu kuchli turtki bolani element sifatida qabul qiladi, bu uning qadr-qimmati va xavfli tashabbuslari, shuningdek, ma'naviy va bilim talablarini tushuntiradi. Rivojlanish qiyinchiliklarni engish jarayonida sodir bo'ladi, bu tabiat qonunidir. Va pedagogik vazifa bolaning doimiy ravishda har qanday qiyinchiliklarni engib o'tish zarurati bilan duch kelishi va bu qiyinchiliklar uning individual imkoniyatlariga mos kelishi. Maktabgacha va erta bolalik - rivojlanishning eng nozik davri; keyinchalik tabiiy kuchlarning rivojlanishiga bo'lgan ishtiyoq susayadi va bu davrda erishib bo'lmaydigan narsalar kelajakda mukammallikka olib kelmasligi yoki hatto yo'qolishi mumkin. Ikkinchi ehtiros o'sib-ulg'ayish ehtirosidir. Bolalar katta bo'lishga moyil, ular o'zlaridan kattaroq bo'lishni xohlashadi. Buning tasdig'i - har bir bola katta yoshli odamning "vazifalarini" o'z zimmasiga olgan rolli o'yinlarning mazmuni. Haqiqiy bolalik - bu o'sib ulg'ayish murakkab, ba'zan og'riqli. Ushbu ehtirosni qondirish muloqotda, birinchi navbatda, kattalar bilan sodir bo'ladi. Aynan shu yoshda u o'zlarining mehribon, rivojlangan muhitini his qilishlari va voyaga etish huquqini tasdiqlashlari kerak edi. "Siz hali ham kichkinasiz" formulasi va unga mos keladigan munosabatlar gumanitar pedagogika asoslariga mutlaqo ziddir. Aksincha, "siz katta odamsiz" formulasidan boshlab harakatlar, munosabatlar faol namoyon bo'lish va o'sishga bo'lgan ehtirosni qondirish uchun qulay muhit yaratadi. Demak, tarbiya jarayoniga qo'yiladigan talablar: bola bilan teng sharoitlarda muloqot qilish, undagi shaxsni doimiy tasdiqlash, ishonchning namoyon bo'lishi, hamkorlik aloqalarini o'rnatish. Uchinchi ehtiros - bu ozodlikka bo'lgan ehtiros. Bola buni erta bolalikdan boshlab har xil shakllarda namoyish etadi. Bola kattalar qaramog'idan qochishga uringanda o'zini mustaqil his qiladi: "Men o'zim!" Bola kattalarning doimiy vasiyligini yoqtirmaydi, taqiqlarga toqat qilmaydi, ko'rsatmalarga bo'ysunmaydi va hokazo. O'sish istagi tufayli, bu ehtirosni tushunmaslik va rad etish sharoitida doimiy nizolar kelib chiqadi. Barcha taqiqlangan pedagogika o'sib-ulg'ayish va ozodlikka intilishni bostirish natijasidir. Ammo ta'limdagi ruxsat berish ham mumkin emas. Pedagogik jarayon majburlash zaruriyatini tug'diradi, ya'ni. bolaning erkinligini cheklash. Majburlash qonuni avtoritar pedagogik jarayonda murakkablashadi, ammo insonparvarlikda yo'qolmaydi.
Bolaning rivojlanish xususiyatlarini aniq kuzatish astrologiyada amalga oshiriladi. Sharqiy munajjimlar bashoratiga ko'ra, inson hayoti 13 ta hayot davridan iborat bo'lib, ularning har biri ma'lum bir hayvon yoki qushni anglatadi. Shunday qilib, tug'ilishdan bir yilgacha bo'lgan davr, ya'ni. go'daklik yoki go'daklik davri Xo'roz yoshi deb nomlanadi; bir yildan 3 yoshgacha (erta bolalik) - maymunning yoshi bo'yicha; 3 yoshdan 7 yoshgacha (birinchi bolalik) - echki (qo'y) davri; 7 yoshdan 12 yoshgacha (ikkinchi bolalik) - Otning yoshi; 12 yoshdan 17 yoshgacha (o'smirlik) - Bull (Buffalo, Vola) yoshi va nihoyat, 17 yoshdan 24 yoshgacha (yosh) - Rat (Sichqon) yoshi.
Echki yoshi (3 yoshdan 7 yoshgacha) eng qiyinlardan biri hisoblanadi. Uning boshlanishini bolaning xatti-harakati bilan sezish oson: kichkina xotirjam kichkina no'xat to'satdan hushyor bolaga aylandi. Bu yoshda, jismoniy kuchni oshirishga, bolaning irodasini bostirishga intilish shart emas.
Jismoniy rivojlanishning asosiy vazifasi va yoshning butun ma'nosi - bu o'yin va yana bir bor o'yin (epchillikni rivojlantirish, muvofiqlashtirish). "Echki" da nazoratsiz takabburlik, jangarilik va xulq-atvor mavjud. Urishqoqlikni rag'batlantirmang, ammo uning paydo bo'lishiga to'sqinlik qilmang. Bu yoshda bolaning his-tuyg'ulari boshqariladi - u yig'lab, xursand bo'la oladi, qichqiradi va baxtiyor bo'ladi - u hamma narsani chin dildan bajaradi.
Xulosa
Kurs ishimning mazmuni shundan iboratki Maktab o'quvchilarini o'rganilayotgan yaxlit ob'ektning umuminsoniy munosabatiga yo'naltirish, ular uchun ta'lim muammosini hal qilishning umumiy usulini shakllantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi va shu tariqa ushbu ob'ektning o'ziga xos “hujayra” tushunchasini shakllantiradi. Ammo, «hujayra» ning ob'ektga muvofiqligi, uning turli xil namoyon bo'lishi undan kelib chiqqanda aniqlanadi. Ta'lim vazifasiga kelsak, bu turli aniq muammolar tizimining kelib chiqishini anglatadi, ularni echishda talabalar ilgari topilgan umumiy usulni belgilaydilar va shunga mos keladigan tushunchani ("hujayra") aniqlaydilar. Shuning uchun keyingi mashg'ulot muayyan muammolarning o'ziga xos tizimini ishlab chiqish va qurishdir.
Ushbu harakat tufayli maktab o'quvchilari boshlang'ich o'quv vazifalarini aniqlashtiradilar va shu bilan uni oldingi o'quv harakatlarini amalga oshirishda o'rganilgan yagona (umumiy) usulda hal etilishi mumkin bo'lgan turli xil muammolarga aylantiradilar. Ushbu usulning samarali tabiati aniq individual muammolarni hal qilishda aniqlanadi, maktab o'quvchilari ularga boshlang'ich o'quv vazifasi uchun variant sifatida murojaat qilganda va darhol, "joydan" ularning har birida umumiy munosabatni, ilgari o'rganilgan umumiylikni qo'llashga imkon beradigan yo'nalishni ajratib turganday. hal qilish usuli.
Ko'rib chiqilgan ma'rifiy harakatlar, ularning barchasi birgalikda amalga oshirilayotganda, talabalar o'rgangan tushunchaning kelib chiqishi uchun shart-sharoitlarni ochib berishni ta'minlashga qaratilgan (nima uchun va qanday qilib ta'kidlanganligi, nima uchun va nima aniqlanganligi, qaysi vaziyatlarda paydo bo'lishi). Shunday qilib, bu tushuncha, xuddi talabalarning o'zlari tomonidan qurilgan, ammo o'qituvchining muntazam rahbarligi ostida (shu bilan birga, bu etakchilikning tabiati asta-sekin o'zgarib bormoqda va talabaning mustaqillik darajasi asta-sekin o'sib bormoqda).