Birinchi qism

Savol va topshiriqlar
1.  G‘azal  hajmi  va  mavzusi,  ulardagi  an’anaviylik  va  o‘ziga  xoslik  haqida 
so‘zlab bering.
2.  Lirik  qahramon  ishqqa  mubtalo  bo‘lganini  nimaga  to‘nkayapti  va  bunga 
sabab nima?
3. Asar vazni, qo

 yasi va radi

 ni tahlil qilib bering.
4. G‘azal baytlarini ketma-ketlikka amal qilgan holda sharhlang.
5. Bu g‘azalning keyingi shuhrati haqida nimalar deya olasiz?
6. G‘azalni yodlang.

---

81
«AYOQINGG‘A TUSHAR HAR LAHZA GISU...» G‘AZALI
Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu, 
Masaldurkim:
1
 «Charog‘ tubi – qorong‘u».
Tuturmen ko‘zki, ko‘rsam orazingni, – 
Ki derlar: «Oqqan ariqqa oqar su(v)».
Yuzungni tuttum ortuq Oy-u Kundin, 
«Kishining ko‘zidur, ore, tarozu».
Ko‘zing qonimdin iymanmas, ajabtur, – 
Ki: «Qo‘rqar, qaydakim qon ko‘rsa, hindu».
Tilar vaslingni, Lut

 y, qil ijobat, – 
Ki ayturlar: «Tiloganni – tilogu».
Lut

 y  –  yozma  adabiyot  vakili.  Biroq  so‘z  san’ati  tarixidan 
yaxshi  bilamizki,  dastlab  og‘zaki  adabiyot  yuzaga  kelgan.  Yoz-
ma  adabiyot  ana  shu  folklor  zaminida  paydo  bo‘lgan.  Shuning 
uchun  o‘zbek  mumtoz  she’riyati  taraqqiyotini  xalq  og‘zaki  ijodi 
ta’siridan  ayri  tasavvur  qilish  aslo  mumkin  emas.
O‘qiganingiz  g‘azal  buning  yorqin  bir  isboti  yanglig‘  ja-
ranglaydi.  Uni  muallif  tamoman  o‘zbek  xalq  maqollari  asosiga 
qurgan.  Har  bir  baytda  shoir  bittadan  maqol  qo‘llaydi.  Maqol-
lar  go‘yo  baytlar  birinchi  misrasida  aytilgan 

 krga  bir  isbot-
dek  keltiriladi.  Shuning  uchun  barcha  baytlarning  ikkinchi  satri 
maqol  bilan  tugaydi.  Shundan  ham  bilib  oldingizki,  shoir  beshta 
bir-biriga  qo

 yadosh  so‘z  bilan  tugaydigan  maqol  topgan.  De-
mak,  g‘azal  besh  baytdan  iborat  ekan.
G‘azal  hazaji  musaddasi  mahzuf  (yoki  maqsur),  ya’ni
«mafoiylun  –  mafoiylun  –  faulun
  (yoki 
mafoiyl
)»  vaznida  yozil-
gan.  Taqte’si:  V  –  –  –  /  V  –  –  –  /  V  –  –  (yoki  V  –  ~). 
Matla’  nihoyatda  go‘zal,  Lut

 yga  xos  lutf  bilan  qog‘ozga 
tushgan:  har  lahza  soching  oyog‘ing  ostiga  tushadi,  shuning 
uchun,  maqolda  aytilganidek, 
«Chirog‘  tubi  –  qorong‘u»
.  Bu 
yerda  yorning  yuzi  aytilmagan  holda  oppoq  nur  taratib,  yonib 
1
M a s a l  – maqol.

---

82
turgan  chiroqqa  qiyoslanyapti.  Baytda  keltirilgan  maqol  –  juda 
mashhur.  Biroq  hozirgi  zamonda  shamchiroq  deyarli  ishlatil-
magani  uchun  bu  maqol  kam  qo‘llanadi.  Holbuki,  sham  yoqil-
ganda  kuzating,  rostdan  ham  uning  tubiga  nur  tushmaydi,  shu-
ning  uchun  u  yer  qorong‘i  bo‘ladi.
Ikkinchi  baytda  lirik  qahramon  yorning  yuzini  (orazini) 
ko‘rishga  ko‘z  tutayotganini  aytadi,  axir,  maqol  bor-ku:  «
Oqqan 
ariqqa  oqar  su(v)»
.  Bu  maqol  hozir  ham  ko‘p  ishlatiladi.  Faqat 
endi  u 
«Oqqan  daryo  oqaveradi» 
shaklini  olgan.
Uchinchi  baytda  ham  yuz  tasviri  izchil  davom  etadi.  Shoir 
uni  Oy  bilan  Quyoshdan  ham  ortiq  deb  ta’ri

 aydi,  chunki 
«
Kishining  ko‘zi  –  tarozi»
  degan  maqol  bor-ku.
Shu  tariqa  to‘rtinchi  baytda  tasvir  yuzdan  ko‘zga  o‘tib  oladi. 
Lirik  qahramonning  yor  ko‘zi  oshiq  qonidan  iymanmayotgani, 
ya’ni  qo‘rqmayotganiga  ajablanayotgani  bejiz  emas,  axir: 
«Hindi 
qayda  qon  ko‘rsa,  qo‘rqadi»
  degan  maqol  bor  edi-ku!  Bu  yerda 
«ko‘zing  –  hindi»
  deyilayotgani  yo‘q,  lekin  ko‘z  tasviri  bilan 
maqolda 
«hindi» 
so‘zi  kelishi  zimdan  shuni  yuzaga  chiqazgan.
Lut

 yning  dardi  –  yor  vasliga  yetish,  sababi  u 
«Tiloganni 
tilogu»  («Tilagan  kishi  tilagiga  yetadi») 
degan  maqolga  umid 
bog‘layapti.
Ko‘rinib  turganidek,  asarda  boshdan-oxir  irsoli  masal  san’a-
tidan  mahorat  bilan  foydalanilgan.  Buning  badiiy-tab’iy  (badi-
iy-estetik)  jozibasi  bor.  Bir  qo

 ya  tizimiga  tushadigan  shuncha 
maqolni  topib,  ularni  ustalik  bilan  qo‘llashi  shoirning  yuksak 
mahoratidan  dalolat  beradi.