Birinchi qism

G‘AZALLAR
«XOH INON, XOH INONMA» RADIFLI G‘AZAL
Sensen sevarim, xoh inon,
 xoh inonma, 
Qondur jigarim, xoh inon, xoh inonma.
Hijron kechasi charxi falakka yetar, ey Moh, 
Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma.
Haqqoki, qilich kelsa boshimg‘a, eshikingdin 
Yo‘qtur guzarim, xoh inon, xoh inonma.
Usruk ko‘zing ashkolina har gah nazar etsam, 
Qolmas xabarim, xoh inon, xoh inonma.
Yoqub bikin ko‘p yig‘idin qolmadi sensiz 
Nuri basarim, xoh inon, xoh inonma.
Oy yuzung‘a  ko‘z  solg‘ali  o‘zga  kishi  birla, 
Yo‘qtur nazarim, xoh inon, xoh inonma.
Ishq o‘tida Lut

 y yuzi oltunni yoshurdi, 
Ey siymbarim, xoh inon, xoh inonma.
Bu  g‘azal  tamoman  turkona  ruhda  bitilgan.  Tilimizda  kelib 
chiqishi  jihatidan  sof  o‘zbekcha  bo‘lgan  so‘zlardan  tashqari,  fors-
tojikcha  hamda  arabcha  kalimalar  ham  ko‘p  uchraydi. 
«Turkona» 
degani  shuki,  she’rda  o‘zbekcha  so‘z  va  iboralar  qo‘llash  asosiy 
o‘rin  tutadi. 
G‘azal  an’anaviy  yetti  baytdan  iborat.  U  aruzning  nisbatan 
murakkab  turlaridan  biri  bo‘lmish  hazaji  musammani  axrabi 
makfu

   mahzuf  (yoki  maqsur),  ya’ni 
maf’uv lu  –  mafoiylu  – 
mafoiylu  –  faulun
  (yoki 
mafoiyl
)  vaznida  bitilgan.  Taqte’si:  – 
–  V  /  V  –  –  V  /  V  –  –  V  /  V  –  –  (yoki  V  –  ~). 
G‘azalda  ishq  mavzusi  qalamga  olingan.  Lirik  qahramon 
oshiq  nomidan  so‘zlaydi.  To‘g‘ridan-to‘g‘ri  ma’shuqaga  muro-
jaat  qiladi.  Biroq  bu  yerda  zimdan  ilohiy  ishq  ko‘zda  tutilgani-
ni  unutmaslik  kerak.

---

77
Qo

 yasi 
(«sevarim  –  jigarim  –  saharim  –  guzarim  –  xaba-
rim  –  basarim  –  nazarim  –  siymbarim») 
va  radi

  
(«xoh  inon, 
xoh  inonma») 
–    juda  jarangdor.  Asar  qurilishida  ularning  alo-
hida  o‘rni  bor.  Xususan,  radifning  to‘rt    so‘zdan  tashkil  top-
gani,  amalda  sakkiz  misrada  ularning  qaytarilishi  ohang  ustu-
vorligini  kuchaytirgan.  Radifning  o‘zida  tazod  bor: 
«xoh  inon» 
bilan 
«xoh  inonma»
  o‘rtasidagi  o‘zaro  zidlik  asarga  alohida  ba-
diiy  joziba  baxsh  etgan.
«Inonma»
  –  hozirgi  tilimizda  mavjud 
«ishonma»
  so‘zining 
XV  asrdagi  shakli.  Mamlakatimizning  ayrim  hududlarida  (masa-
lan,  Buxoro  viloyatida),  shuningdek,  Afg‘onistondagi  o‘zbek 
shevalarining  ba’zilarida  hozir  ham 
«ishonma»
  o‘rniga 
«inon-
ma»
  shakli  ishlatiladi.
G‘azalning  tili  –  sodda,  ravon.  Murakkab,  falsa

 y-tasavvu

 y 
so‘z  va  timsollar  uchramaydi  hisob.  Shuning  uchun  g‘azal  maz-
muni  –  bugungi  o‘quvchi  uchun  ham  tushunarli.  Baytlar  yengil 
kay

 yat,  ayricha  bir  ishqiy  zavq  bilan  o‘qiladi.  Hozirgacha 
ho

 zlarimiz  bu  g‘azalni  qo‘shiq  qilib  kuylayotgani  ham  shun-
dan  bo‘lsa  kerak.  Bu  g‘azal  ham  mumtoz  yo‘lda,  ham  zamo-
naviy  estrada  usulida  ashula  qilingan.
Matla’da,  radif 
(«xoh  inon,  xoh  inonma»)
dan  tashqari, 
to‘rttagina 
(«sensen»,  «sevarim»,  «qondur» 
va
  «jigarim»)
  so‘z 
ishtirok  etgan.  Bu  birinchi  bayt  amalda  yorga  oshiqlikni  ang-
latadi,  xolos.  Lekin  qo‘shmisra  mazmunidan  uning  to‘g‘ridan-
to‘g‘ri  yorga  murojaat  ekani  bilinib  turibdi.
Ikkinchi  baytda  ustalik  bilan  oshiqning  hijron  (ayriliq)  ke-
chasida  sahargacha  oh  chekkani,  bu  charxi  falakka  yetgani  ayti-
ladi.  Birinchi  misra  oxiridagi 
«Moh»
  so‘zi  bilan  ikkinchi  misra 
boshidagi 
«oh» 
o‘zaro  ohangdoshlik  paydo  qilganki,  bu  ham 
shoirning  yuksak  badiiy  mahoratidan  dalolat  beradi.
Uchinchi  bayt  alohida  izoh  talab  qiladi.  Buning  uchun 
«guzar»
  so‘zining  ayni  matndagi  xos  ma’nosini  tushunib 
olish  kerak.  Agar  bu  so‘zni 
«o‘tish»
  deb  anglasak: 
«Xoh  ishon, 
xoh  ishonma,  Xudo  haqqi,  boshimga  qilich  kelsa  ham,  eshiging 
oldidan  o‘tmayman»,
  –  degan  g‘azaldagi  umumiy  mantiqqa  zid 
ma’no-mazmun  kelib  chiqadi.  Shuning  uchun  bu  so‘zni 
«ketish» 
ma’nosida  tushunish  lozim.  Shunda: 
«Xoh  ishon,  xoh  ishonma, 

---

78
Xudo  haqqi,  boshimga  qilich  kelsa  ham,  eshiging  oldidan  nari 
ketmayman»,
  –  degan  to‘g‘ri  ma’no  anglashiladi.
Xuddi  ikkinchi  baytdagi  kabi,  to‘rtinchi  qo‘shmisra  birinchi 
satrida 
«nazar»
  so‘zi  ham  bekorga  qo‘llanmagan:  uning  g‘azal 
qo

 yasidagi  so‘zlarga  (ular  orasida 
«nazarim»
  ham  uchraydi) 
hamohangligi  bor.
Beshinchi  baytda  talmih  san’ati  ishlatilgan.  Talmih  san’ati 
deganda  asarda  biror  voqea-hodisa,  tarixiy  fakt,  adabiy  yoxud  af-
sonaviy  qahramon  nomini  tilga  olish  tushuniladi.    Dinimiz  tari-
xidan  yaxshi  bilamizki,  Yusuf  degan  o‘g‘lidan  ayrilgani  uchun 
yig‘layverganidan  Yoqub  payg‘ambarning  oxiri  ko‘zlari  butkul 
ko‘r  bo‘lib  qoladi.  Bu  mumtoz  she’riyatimizda  ko‘p  bor  tilga 
olinadigan,  ishora  qilinadigan  voqealardan  biri  hisoblanadi.  Lirik 
qahramon  yori  ishqida  yig‘layverib,  ko‘zdan  qolganini  aytish 
uchun  shu  talmihdan  foydalanadi.
Oltinchi  baytda  shoir  yorni 
«Oy  yuzli»
  deb  ta’ri

 agani  uchun 
ham  shunga  mutanosib  ravishda  maqta’da  uni 
«siymbarim»
  dey-
di.  Oyning  oqligi  bilan  siym,  ya’ni  kumushning  oqligi  o‘rtasida 
vobastalik  bor.  Bu  ikki  qo‘shmisra  aro  yana  bir  mutanosiblikni 
sezmaslik  mumkin  emas.  Oltinchi  baytda  yor  yuzi  tilga  olingan 
edi.  Maqta’da  lirik  qahramon  g‘azaldagi  maqsad-muddaosidan 
kelib  chiqib,  o‘z  yuzi  haqida  ham  unga  eslatib  qo‘yishni  unut-
maydi:  Lut

 yning  yuzi  azbaroyi  hijron  azobini  chekaverganidan 
sarg‘ayib  ketib,  oltinni  yashiradigan  daraja ga  yetdi,  ya’ni  shun-
chalik  sarg‘aydiki,  buning  oldida  tilloning  sariqligi  hech  narsa 
bo‘lmay  qoldi!
Lut

 y  g‘azallari  bunday  go‘zal  badiiy  topilmalarga  boyligi 
bilan  ajralib  turadi.
Adabiyotimizda  mashhur  g‘azallarga  naziralar  bitish,  ya’ni 
uning  qo

 ya  va  radi

 dan  foydalanib,  o‘xshatmalar  yozish 
an’anasi  shakllangan.  Lut

 yning  bu  g‘azali  ta’sirida  Boborahim 
Mashrab  (1640  –  1711)  ham  bir  g‘azal  yaratgan.