Биринчи қисм

Иккинчи боб Журналистика ижтимоий институт сифатида

ХХI аср жаҳон ҳамжамияти томонидан “ахборот коммуникациялари асри” дея эътироф этилмоқда. Бундай шароитда билим, ахборотга эгалик ишлаб чиқариш ва иқтисодий алоқалар устидан ҳукмронлик қилиш имконини беради. Компьютер маданиятининг кириб келиши туфайли инсоннинг ўз устида ишлашига, ўз малакасини оширишга интилишига асосланган фикрлашнинг, билим олишнинг янги кўриниши юзага келди.
Ахборий жамиятни шакллантиришнинг илк режаси 1971 йилда Японияда компьютер техникасини тарқатиш ва жорий этиш институти томонидан ишлаб чиқилган ҳамда “Ахборий жамиятни барпо этиш – 2000 йилгача мўлжалланган миллий мақсад” деб номланган. Унинг асосида япон олими И.Масуданинг ижтимоий эволюциянинг якуний мақсади моддий тўкинсочинлик яратилган жамият эмас, балки инсоннинг ақлий қобилият ва имкониятларининг тўла намоён этилишини таъминлайдиган жамиятни шакллантириш бўлиши керак, деган ғояси ётарди. Бунда янги ахборот технологиялари жамиятни бошқаришда ҳам асосий ролни бажаради.
Жамият ҳаётига компьютернинг кенг даражада кириб келиши фуқароларга ахборот олишга бўлган имкониятлар эшигини очиб берди.
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида ҳар бир инсон ўз фикр ва қарашларига эга бўлиш ҳамда уларни эркин баён этишга ҳақли эканлиги акс эттирилган. Ушбу ҳуқуқ ўз қарашларига содиқ қолишга тўсқинлик қилмаслиги, ахборот, ғоя ҳамда қарашларни давлат чегараларидан қатъи назар барча воситалар билан излаш, олиш ва тарқатиш эркинлигини кафолатлайди. Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро пактда ҳам айнан шу фикрлар ўз аксини топган. Шундай қарашлар Ўзбекистон Конституциясида, “Ахборот олиш кафолатлари ва эркинликлари тўғрисида”ги, “Виждон эркинлиги тўғрисида”ги ва бошқа қатор қонунларда ҳам баён этилган.
Фуқаролик жамиятини барпо этишнинг ва ўз-ўзини бошқарувни ривожлантиришнинг йўналишларидан бири сифатида амалдаги ахборот механизмини, жумладан, оммавий ахборот воситаларини такомиллаштириш назарда тутилади.
Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини барпо этиш жараёнларига хизмат қиладиган эркин мулоқот усуллари ва анъаналари бор. Улардан бири сифатида тўғридан-тўғри эфирни ҳамда Интернетдаги электрон оммавий ахборот воситаларини келтириб ўтиш мумкин.
Фуқаролик жамияти шаклланиши жараёнида оммавий ахборот воситалари ўз-ўзини бошқаришнинг таркибий қисмларидан бирига айланиб боради. Шу боис маълум ҳудудда яшовчи фуқароларнинг тўғридан-тўғри эфирда, электрон ва даврий босма матбуот орқали ўз фикрларини, қарашларини баён этишлари, мулоқотга, мунозарага киришишлари одатий ва доимий ҳолатдир.
Демак, бу ўринда журналистика асосий ижтимоий институт сифатида майдонга чиқиб, турли соҳаларда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг ютуқ ва камчиликларини ёритиш орқали жамият ҳаётини бошқаришда фаол иштирок этади.
Журналистика жамият ҳаётининг барча соҳаларида бирдек иштирок этади. Шу боис, унинг ижтимоий институт сифатидаги ролини ҳам жамиятдаги иқтисодий, сиёсий, маънавиймаърифий ва ғоявий, ижтимоий жараёнлардан айрича тасаввур этиб бўлмайди.
Агар бошқа айрим йўналишларда журналистиканинг ахборот бериш вазифаси биринчи ўринга қўйилмаса, ижтимоий соҳада ахборот воситаси сифатидаги роли асосий ўрин тутади. Бундан кўринадики, матбуотнинг ахборот-коммуникация роли жамият аъзолари томонидан ўз ўрни ва вазифаларини англанишига, ижтимоий тизимнинг барча элементлари келишуви ва барқарорлиги ҳамда ўзаро муносабатларига ёрдам беради¹.
Ўзаро мулоқотда таҳририятлар фақатгина ахборотларни етказиб беришда воситачи вазифасини бажаради, деганлар янглишади. Таҳририятда воқеа-ҳодисалар, янгиликларни танлаб, уларнинг мазмунини бузмаган ҳолда таҳрир ва таҳлил этиш ваколати мавжуд. Бундан кўринадики, хабар, мақола, репортаж ёки бошқа жанрда ёзилган материал қаҳрамонининг обрў-эътибори, келажаги, одамларнинг унга муносабати ёки жамият аъзоларида маълум бир воқеа-ҳодисага нисбатан шаклланадиган муносабатнинг қандай бўлиши кўп жиҳатдан журналистнинг ўз вазифасига сидқидилдан ёндашувига боғлиқ бўлади. Агар у бутун жамият манфаат ва интилишларидан келиб чиқмаса, аксинча, маълум бир гуруҳлар манфаати нуқтаи назаридан воқеа-ҳодисаларни ёритса, тайёрланган ахборот нохолис бўлиши мумкин.
Ахборот-коммуникация ролининг самараси нуқтаи назаридан матбуот хабарлари мазмунини ҳар томонлама таҳлил этиш лозим бўлади. Бунда мавзу доирасига, ахборот манбаларига, қаҳрамон ва муаллифларига, материаллар географиясига эътибор қаратиш керак.
Журналистика жамиятни бошқариш, назорат қилиш ва ўз-ўзини бошқариш жараёнларида иштирок этар экан, мувофиқлаштирувчи, бошқарувчи вазифасини бажаради.
Ғоявий нуқтаи назардан журналистика маънавий қарашларни етказиб берувчи, тарғиб этувчи ҳисобланади. У жамият аъзоларининг онгида маълум бир қадрият, урф-одат, анъана, муносабат, ахлоқий-маънавий ва бадиий-эстетик қарашлар шаклланишига хизмат қилади.
Масалан, ОАВ атроф-муҳит муҳофазаси, экологик муаммоларни ҳал этиш ёки миллий-маданий ўзига хосликни сақлаш масалаларида жамиятда маълум бир қарашлар шаклланишида муҳим роль ўйнайди.
Журналистиканинг ижтимоий институт сифатидаги вазифаларини қуйидагича таснифлаш мумкин:
Тарғибот. У лотинча “propaganda” сўзидан олинган бўлиб, “тарқатиш” деган маънони англатади. Журналистик тарғибот жамият аъзолари онгига таъсир этишга йўналтирилган бўлади.
Агитация. Лотинча “agitatio” сўзидан олинган бўлиб, “ҳаракатга келтириш” деган маънони билдиради. Бирор бир хатти-ҳаракатни амалга оширишга чақириш, тақлид қилиш, эргашиш учун намуна, маънавий рағбат воситасини кўрсатиш, яратиш орқали аудитория онгига таъсир этиш агитациянинг асосини ташкил этади. Агитация назарий умумлашмаларнинг камлиги, манбалар ва материалларнинг аниқлиги, тезкор етказиб берилиши билан тарғиботдан ажралиб туради.
Албатта, ижтимоий тараққиётнинг улкан ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланган жамоатчилик фикри шаклланишида матбуотнинг ўрнини рад этиб бўлмайди. Аммо матбуотнинг оммавий онгни ташкил этувчи барча элементлар, унинг турлича кўринишлари, шунингдек, ижтимоий амалиёт билан бевосита алоқада бўлишини ҳам унутмаслик керак. Айнан, амалиётда, аҳоли ва алоҳида олинган одамларнинг хатти-ҳаракатларига таъсир маъносида журналистларнинг фаолияти керакли натижани беради.
Хулоса қилиб айтганда, журналистиканинг вазифаси жамиятнинг, инсоннинг манфаат ва қизиқишлари, ижтимоий тараққиёт мақсадларидан келиб чиқиб, амалиётга қайта ўзгартирувчи, қайта ташкил этувчи таъсир кўрсатишда намоён бўлади².
Бугунги кунда Ўзбекистон Республикасида оммавий ахборот воситалари фаолиятига алоқадор бўлган қатор қонунлар амал қилмоқда. “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги, “Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тўғрисида”ги, “Реклама тўғрисида”ги, “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги, “Ахборот олиш кафолати ва эркинликлари тўғрисида”ги Қонунлар шулар жумласидандир. Бу қонунларнинг ҳар бирида журналистик фаолиятнинг ҳуқуқий мақоми белгилаб берилган. Жумладан, “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги Қонунда оммавий ахборот воситасини ташкил этиш, рўйхатга олиш тартиблари, фаолият усуллари, ҳуқуқ ва мажбуриятлари каби масалалар акс этган. “Ахборот олиш кафолати ва эркинликлари тўғрисида”ги Қонун эса фуқароларнинг, хусусан, журналистларнинг ахборот олишдаги ҳуқуқ ва бурчлари, мажбуриятлари, сўров билан мурожаат этилаётган идораларнинг тегишли ахборотни тақдим этишдаги мажбуриятлари кабилар баён этилган.