Birin ch I b o‘ L i m texnologik parametrlarni nazorat qilish usullari va vositalari

III bob. BOSIMNI O‘LCHASH
3.1-§. ASOSIY MA’LUMOTLAR VA TASNIFI

Bosim texnologik jarayonlarning asosiy parametrlaridan biridir. Ishlab
chiqarish jarayonlarining to‘g‘ri olib borilishi, ko‘pincha, bosim kattaligiga bog‘liq
bo‘ladi. Tekis sirtga normal ta’sir ko‘rsatuvchi tekis taqsimlangan kuch bosim deb
ataladi:

FSP , (3.1)
bu yerda, S — tekislik yuzi; G‘ — shu tekislik yuziga tekis va tik ta’sir
qiladigan bosim kuchi.
Bosim xalqaro birliklar tizimida paskal (Pa) bilan o‘lchanadi. 1 Pa qiymati
jihatidan kuchga perpendikulyar bo‘lgan 1 m2 yuzaga tekis taqsimlangan 1 N kuch
hosil qilgan bosimga teng (N/m2). Karrali kPa va MPa birliklar keng qo‘llaniladi,
kgk/sm2, bar, kgk/m2 (mm suv ust.), mm sim. ust. kabi birliklardan ham foydalanish mumkin. 3.1-jadvalda ko‘p uchraydigan bosim birliklarining nisbati keltirilgan.

1. 
   – jadval.
   
   

Bosimning turli o‘lchash birliklari orasidagi nisbati.

O‘lchashda mutlaq, ortikcha, atmosfera va vakuum bosimlar mavjud. Rmut —
mutlaq bosim — modda xolatining (suyuklik, gaz, bug‘) parametri bo‘lib, Ratm —
atmosfera va Rort — ortikcha bosimlar yig‘indisidan iborat:

Rmut=Ratm+Rort	(3.2)
Ortiqcha bosim mutlaq va atmosfera bosimlari oralaridagi farqdan iborat:
Rort=Rmut-Ratm	(3.3)

Atmosfera bosimi — yer atmosferasidagi havo ustunining bosimi; uning
qiymati barometrlar bilan o‘lchanadi, shuning uchun, bu bosim ko‘pincha
barometrik bosim deb ataladi. Agar mutlaq bosim atmosfera bosimidan kichik bo‘lsa, vakuum (siyraklanish) sodir bo‘ladi.
Pv=Patm-Pmut (3.4)
Bosim asboblari ishlash prinsipiga va o‘lchanayotgan kattalikning turiga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘linadi. Bosim o‘lchaydigan asboblar ishlash prinsiplariga ko‘ra suyuqlikli, deformasion (prujinali), yuk-porshenli, elektr, ionli va issiqlik turlariga bo‘linadi. O‘lchanayotgan bosim kattalikgining turiga ko‘ra o‘lchash asboblari quyidagi turlarga bo‘linadi:
1) manometr — mutlaq va ortiqcha bosimni o‘lchaydi;
2) barometr — atmosfera bosimini o‘lchaydi;
3) vakuummetr — berk idish ichidagi suyuqlik va gaz bosimining
siyraklanishini o‘lchaydi;
4) manovakuummetr — ortiqcha bosim va siyraklanishlarni o‘lchaydi;
5) naporomer — kichik qiymatli ortiqcha bosimni o‘lchaydi;
6) tyagomer — kichik qiymatli siyraklanishni o‘lchaydi;
7) tyagonaporomer — kichik qiymatli bosim va siyraklanishlarni o‘lchaydi;
8) differensial manometr — ikki bosim ayirmasini (bosimlar farqini) o‘lchaydi.
Quyida sanoatda eng ko‘p tarqalgan usullar va asboblar ko‘rib chiqilgan.