Biosfera. Tabiiy resurslar, ulardan oqilona foydalanish va atmosfera muhofazasi. Suv

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :

4. 
   Peter Rellero, Dinah Zike. Ecology. USA, Glencoe. 2005. 103-104;113-114-betlar
   
5. 
   O‘, Xo‘janazarov, M.Mirsovurov, T.Norbobayeva. Ekologiya va barqaror taraqqiyot ta‘limi. T.: Navro‘z. 2014. 40-50-betlar
   
6. 
   Ergashev A. ―Umumiy ekologiya‖ T, ―O‘zbekiston‖ 2003 y. 35-41-betlar.
   

Suv resursi va uni muhofazasi

Reja.

1. 
   Suvni tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati, chuchuk suv muammosi, suvni ifloslanish manbalari va uni muhofazasi.
   
2. 
   Suvni tozalash usullari va inshootlari. Suv stressi.
   
3. 
   O`zbekiston suv havzalariningn ekologik holati. Orol va orol bo`yi muommolari.
   
4. 
   Suv ifloslanishini inson salomatligiga ta`siri. Unga qarshi kurashish yo`llari, sho`rlanish, cho`llashish sabablari. Oldini olish chora tadbirlari.
   

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
gidrosfera, smog, mineral, organik, bakterial, biologik ifloslovchi birikmalar, mexanik, kimeviy, biologik tozalash usullari.

1. Suvni tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati, chuchuk suv muammosi, suvni ifloslanish manbalari va uni muhofazasi.

Suv tugamaydigan resurslarga kiradi va aylanma h‘arakat natijasida suv zah‘iralari doim tiklanib turadi. Er yuzidagi suv tugamaydigan resurs bwlishiga qaramasdan inson bevosita ishlatishi mumkin bwlgan suv zah‘irlari juda h‘am cheklangan. Gidrosferadagi barcha suvlarning 97,5 foizi Dune okeanining sho‘r suvlariga to‘g‘ri keladi. Mavjud chuchuk suvlarning katta qismi muzliklarda (1,73) kerakli, er osti zaxiralarida (1,70) joylashgan. Shuni aytish kerakki, er ostidagi suv zaxiralari aniq bah‘olangan emas. Er yuzida h‘ozirgi vaqtda inson bevosita foydalanishi mumkin bwlgan chuchuk suvlar miqdori gidrosferadagi umumiy suv h‘ajmining taxminan 0,3 fozini tashkil qiladi. Sayeramizda dare va kwl suvlari bir tekis taqsimlanmagan va ayrim h‘udularda suv tugaydign h‘amda juda sekin tiklanadigan resurs h‘isobolanadi.
Dune ah‘olisi tez suratlar bilan o‘sib boraetgan h‘ozirgi vaqtda 800 mln. dan ortiq kishi suv etishmasligi sharoitida yashaydi va 60 foizdan ortiq ah‘oli sifatli ichimlik suvi bilan taminlangan emas. Biosferadagi jaraenlar va isnonlar h‘aetida suvning axamiyati juda kattadir. Kishilarning kundalik h‘aetini suvsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Suvning (suyuq, gazsimon, qattiq) bo‘lishi turli joylarning ob-h‘avo va iqlim sharoitining shakllanishida muh‘im rol o‘ynaydi. Fotosintez jaraeni suv ishtirokida amalga oshadi. Suv tirik organizmlar uchun birlamchi h‘aet muxiti h‘isoblanadi. İnson organizmning 60 foizdan ortig‘i bazi bir o‘simliklar 85 foizdan 95 foizgacha suvdan iboratdir. Go‘sht tarkibida suv -50 foiz, sutda 87-89 foiz, sabzovotlarda 80-95 foiz ga etadi.
Er yuzida h‘ozirgi vaqtda suv etishmsligining asosiy sabablari -mavjud chuchuk suv manbalarining materiklar va ayrim mamlakatlar bwyicha notekis taqsimlanishi va qishloq xwjaligi sanoat korxonalarida suvdan nooqilona foydalanishdir. 1 tonna paxta olish uchun 10000 tonnagacha, 1 tonna suniy kauchuk olish uchun 3000 tonnagacha, 1 tonna nikel olish uchun 4000 tonnadan ortiq suv sarflanadi. Maishiy eh‘tiejlar uchun ishlatiladigan suvning wrtacha miqdori h‘am oshib bormaqda. Masalan, dunp bwyicha shah‘arlarda wrtacha kundalik suv sarfi ah‘oli jon boshiga 200 litrni tashkil qilsa, bu ko‘rsatkich Toshkentda 700, Moskvada 800litrni tashkil qiladi. Suvlarning sanoat va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi h‘am suv etishmasligining asosiy sabablaridan biridir. Kishilar suvning ahamiyatini bilib, qadimdan daryo yoki ko'l bo'yida uylar, shaharlar qurib yashaganlar, ko'chmanchi xalqlar doimo suv bor joyni izlaganlar. Kishilar dam olish uchun doimo suv bo'lgan joylarga intiladilar. Suvda cho'milib turish kishi salomatligini saqlashda va chiniqishda eng asosiy vositadir. Nemis olimi G.Libman aytganidek, "Bizning planetamizda kishilarning salomat qolishlari uchun texnikaning mo''jizalari emas, balki toza, ichish uchun yaroqli suv etarli bo'lishi kerak". Suv barcha tirik mavjudotlarning yashashi uchun tabiat tomonidan in'om etilgan oliy ne'matdir. Biz kundalik hayotimizni suvsiz tasavvur eta olmaymiz. Suv inson salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir. Bilamizki, odam tanasining 75-80% i suvdan iborat. Agarda, tanasidagi suvni 6-8% ini yo'qotsa, harorati ko'tariladi, yurak urushi , nafas olishi tezlashadi, boshi aylanadi va og'riy boshlaydi. Suv yanada ko'proq yo'qotilsa, odam halok bo'lishi ham mumkin. Shundan ko'rinib turibdiki, suv-hayot tiriklik manbaidir. Uni tejash, asrab avaylash har bir fuqaroning muqaddas
burchiga aylanmog'i kerak.
Ma'lumki, suv sayyoramizning 70% ni tashkil etib, u okeanlar, dengiz, daryo, ko'l va er osti suvlaridan tashkil topgan. Sayyoramizdagi mavjud suv zahirasining o'rtacha 1 foizini ichimlik suvi, qolgan qismini dengiz va okeanlarning sho'r suvlari tashkil etadi, qaysiki, ular ichishga, o'simlik va hayvonlarni sug'orishga yaramaydi. Ammo, okean va dengiz suvlari ham iqlimni hosil qilishda, suvni aylanma harakatida, ulardagi barcha o'simlik va hayvonlarning yashashi uchun hamda suv transporti vositalarini yurishi uchun katta ahamiyatga ega.
Atmosfera havosining isishi tufayli Arktika va tog'lardagi muzliklarning 40 foizdan ortig'i erib ketdi, Afrikadagi Klimandjaro tog'i muzliklari erib tugagan, Antraktidadagi muzliklardan aysberglar hosil bo'lib, okean suvlariga erib ketmokda. Deyarli har yili YEvropaning ko'p mamlakatlarida, Rossiyaning ko'p viloyatlarida suv toshqinlari sodir bo'lmoqda. Atmosfera havosining isishi davom
etaversa XXI asrda Dunyo okeani sathi 1-5 metrga ko'tariladi, quruqlikning salmoqli qismini suv bosishiga olib keladi.
O'zbekistonlik mutaxassislarning hisob-kitobiga ko'ra, atmosfera havosining isishi davom etaversa 2000-2030 yillarda Respublikadagi suv resurslari 15-25% kamayadi; atmosfera havosi isiganda suvni parlanishi kuchayib, ekinlar rivojlanish davrida ko'p marta sug'orishni talab qiladi. Ekinlarga suv etishmasligidan hosildorlik kamayadi.
Er yuzi ah‘olisining sifati ichimlik suvi bilan taminlshda er osti suvlarining ah‘amiyati kattadir. Turli mamlaktlrda shu jumladan O‘zbekistonda grunt suvlari, artezian suvlari va mineral suvlar katta miqdorda ichimlik uchun ishltiladi. Mineral suvlar chiqgan joylarda maxsus shifoxonalar quriladi. Hozirgi kunda er osti suvlarining tartibsiz ishlatilishi, turli manbalar tasirida ifloslanishi oshib bormoda.
İchimlik suvlarining bebah‘o manbai er osti suvlarini muh‘ofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishini taminlash eng muh‘im ekologik muammolardan biridir. Suvlardagi 1300 dan ortiq zararli birikmalarning REM lari va korxonalar uchun okavalarni tashlashning ywl qo‘yilgan chegaralari belgilangan. Korxonalar suvlarning belgilangan limitdan ortiqcha ishlatilgani va oqavalarni tashlashni meeridan oshirnganligi uchun jarima va boshqa to‘lovlar to‘laydi.
Dengiz va okeanlar asosan neft va neft masulotlari, sanoat va maishiy oqovalar, og‘ir metalar, radioaktiv birikmalar va boshqalar bilan ifloslanadi. Urta er dengizi -er yuzidagi eng ifloslangan dengiz h‘isoblanadi.
Okean yuzasining neft bilan qoplanishi okean -atmosfera tizmida o‘zaro aloqalarning buzilishiga va er yuzida kislorodning asosiy manbalaridan biri bo‘lgan yashil o‘simliklar - fitoplanktonning nobud bo‘lishiga olib keladi. Bu o‘z navbatida okeandagi biologik mah‘suldorlikning kamayishiga sabab bo‘ladi.Dunyo okeanlarining ifloslanishi nafaqat global ekologik, balki sotsial oqibatlarga h‘am olib kelishi muqarrardir. O‘rta Osie berk h‘avzda (Dune okeani bilan bog‘lanmagan) bo‘lib, er yuzida suv etishmaydigan urg‘oqchil mintaqalardan h‘isoblanadi. O‘rta Osiening tekislik qismida bug‘lanish yillik emgir miqdoridan katta va suv oltinga teng bah‘olanadi.
O‘rta Osiening er usti va er osti suv resurslari cheklangan va oqilona foydolanishi talab qiladi. İkki asosiy dare -Sirdare va Amudarening suvlari deyarli twliq wzlashtirilgan. Er osti suvlari h‘am tobora kwproq ishlatilmoqda. Hozirda er osti suvlari imkoniyatining 52 foiz ishlatilmoqda. O‘zbekiston respublikasi yirik sug‘oriladigan dekonchilik rayonlaridan biri h‘isoblanadi.
Qadimdan bu katta xududda ko‘l mexnati va mo‘l suv talab qilinadigan ekinlar -paxta va sholi etishtirilib kelingan. O‘zbekiston erlari asosan Amudare, Sirdare, Zarafshon, Qashqadare, Surqandare, Chirchiq va Oh‘ingaron darelari suvlari bilan sug‘oriladi. Darelar suv oqimini tartibga solish uchun respublikada 53 ta suv ombori qurilgan. Mavjud ishlatiladigan suvlarning 85 foiz qishloq xo‘jaligiga, 12 foiz sanoatga va 3 fozi maishiy -komunal xo‘jalikga to‘g‘ri keladi.
Suv - vodorod oksidi, N₂O- vodorod (11, 11% ) va kislorod (88, 89%) dan tarkib topgan eng sodda kimyoviy modda. U rangsiz, hidsiz, suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli), molekulyar oђirligi 18. Erning geologik tuzilish tarixi va unda hayotning shakllanishi, fizik, kimyoviy muhit va boshqa jarayonlarning paydo bo‘lishida suvning roli benihoya kattadir. Tabiatdagi barcha jonli organizmlar suvsiz yashay olmaydilar, huddi shuningdek suv qishloq xo‘jaligida va sanoatdagi barcha texnologik jarayonlarning muhim komponentidir.
Dunyodagi chuchuk suv zahirasining 3/4 qismi muz shaklida Arktika, Antarktika va baland tog muzliklarida joylashgandir. Antarktidani 2000 m qalinlikda, Shimoliy muz okeani havsaziga kiruvchi katta kichik orollarni turli qalinlikda muz qoplab etadi. Osiyo, Evropa, Janubiy Amerika, Afrikadagi baland tog cho‘qqilari va tog tugunlari ham muzliklar bilan qoplangan. O‘rta Osiyoning baland toglarida 2500 dan ortiq muzlik bo‘lib, ularning umumiy maydoni 16562 m² ga tengdir. Tyan - Shan toglaridagi muzliklarning maydoni 8521 km² bo‘lsa, Pomir toglarida 8041 km² ga tengdir. Orta Osiyo toglaridagi muzliklarning umuiy maydoni katta Kavkaz muzliklari maydonidan 9,5 marta, Oltoy muzliklari maydonidan esa qariyib 28 marta kattadir.
O‘rta Osiyodagi Fedchenko muzligi (muzlik uzunligi 77.8km, eni 1500-3000 m, maydoni 907 km², qalinligi 7OO-1000 metr) dunyodagi eng yirik tog muzliklardan biri bo‘lib, uning chuchuk suv zapasi 250 milliard m³ ga to‘gri keladi, bu O‘rta Osiyodagi yirik suv omborlaridan hisoblangan Qayroqqum suv omborining to‘lib turgan vaqtidagi suv zahirasidan 60 marta ko‘pdir. Ayniqsa keyingi davrlarda halq xo‘jaligida er osti suvlarining istemol qilish kundan kunga ortib
bormoqda.
Orol dengizi havzasidagi er usti suv resurslarining bir yilgi o‘rtacha umumiy miqdori 126,9 km³ teng. SANİİRİ malumotlariga ko‘ra shundan 1940 yilda 3,5 mln. gektar maydonni sugorish
uchun 44,3 km³, 1960 yilda 4,3 mln. gektar erni
sugorish uchun 54,1 km³, 1980 yilda taxminan 7 mln gektar erni sugorish uchun 108 km³ suv sarflangan. Shuning-dek, faqat O‘zbekiston Respublikasida 1980 yilda sanoat kommunal va baliq xo‘jaligi extiyojlari uchun jami 6,2 km³ suv olingan. Ushbu raqamlardan 1960 - 1980 yillarda turli extiyojlar uchun suv resursi qanchalik ko‘p foydalanganligi ko‘rinib turibdi. Odam va hayvon
organizmida suv va tuzlarning so‘rilishi, taqsimlanishi, extiyoji hamda ajralishi tabiiydir. Suv tanada organizm ichki muhitida (gomeostaz) osmotik kontsentratsiyani, qon tarkibi va kislota-ishqor muvozanatining turgunligini taminlaydi.
70 kg li odam bir sutkada 2, 5 l suv talab qiladi. Shu miqdordagi suvdan 1,2 l ichimlik suv holida, 1 l ovqat orqali istemol qilinadi, 0,3 l organizmning o‘zida hosil bo‘ladi. Odam tanasidagi umumiy suv miqdori 60% dan ortiqroq, shu jumladan xujayralarda 40% qon tomirlarida 4,5% xujayralararo suyuqlikda 16% suv bo‘ladi. Organizmlar tarkibida Na⁺, Ca⁺⁺, K⁺, Mg⁺⁺, Cl ionlar, sulfatlar, fosfatlar, bikarbonatlar bo‘ladi. Ular to‘qimalardagi fizik kimyoviy jarayonlar xarakterini belgilaydi. Suv tanada nerv-gormonal yo‘l bilan rostlanib turadi. Markaziy nerv sistemasi turli organ va sistemalarning faoliyatini uygunlashtirib, suv-tuz gomeostazini taminlaydi.
Suv to‘qimalar faoliyatini, oziq moddalar va almashinuv mahsulotlari (qon, limfa, o‘simliklar sharbati)ning singishini, fizikaviy termoregulyatsiyani va hayot faoliyatiga tegishli boshqa jarayon- larni taminlaydi. Hayotning boshi ham suvdir. Turli suv hayvonlari va suv O‘simliklari evolyutsiya jarayonida quruqlikka chiqib, erda yashashga moslashgan. Suvsiz yashab bo‘lmaydi. Organizmda suv etishmasa, uning hayotiy faoliyati izdan chiqadi. Semiz it ovqatsiz 100 kun umr ko‘rishi mumkin, suvsiz esa 10 kundan ortiq yashamaydi. Organizmda juda ko‘p miqdorda suv bo‘ladi. Odam tanasidagi barcha suyuqlik va to‘qimalar tarkibida ogirligiga nisbatan 65% chamasida suv bo‘ladi. Odam ochlikka bir oydan ortiqroq chidashi mumkin, lekin suvsizlikka bir necha kundan ortiq chiday olmaydi, suvda organizm yashashi uchun zarur bo‘lgan organik va anorganik moddalar eriydi.
Odamning suvga bo‘lgan fiziologik extiyoji, iqlim sharoitga qarab, sutkasiga 3-6 litrni tashkil qiladi. Sanitariya va xwjalik-rwzgor extiyojlari uchun ko‘p miqdorda suv talab qilinadi suv markazlashgan sistemadan etarli miqdorda berilgan taqdirdagina yuvindi va chiqindilarni suv kanalizatsiyasi yordamida oqizib yuborish mumkin. Aholi yashaydigan joylarning sanitariya madaniyati darajasi suv bilan taminlanish darajasiga qarab belgilanadi. Aholining sogligi va sanitariya yashash sharoitlariga bevosita yoki bilvosita salbiy tasir etish havfining oldini olishda suvdagi kimyoviy moddalarning eng katta yo‘l qo‘ylgan miqdorda bo‘lishi, ilmiy asoslangan gigiena normativlarining ahamiyati katta. Aholi istemol qiladigan suv epidemiologik jihatidan havf- siz bo‘lishi kerak. Suvda kasallik qo‘zgatadigan bakteriyalar va viruslar bo‘lmasligi zarurdir.
Yuqorida keltirilgan malumotlar shuni to‘la isbotlaydiki, suv bu tabiatning eng nodir moddalaridan bittasi bo‘lib, u barcha jonli organizmlar hayotida muhim rol o‘ynaydi, shuning uchun ham uni muhofaza qilish nihoyatda zarurdir. Ammo turgunlik davrlarda Amudaryo va Sirdaryo suvlaridan noo‘rin foydalanish oqibatida Orol dengiziga suv tushmasligi tufayli, bu zonada katta ekologik jihatidan nomunosabatlar vujudga keldi. Ana shu ekologik fojealar oqibatida shu hududlardagi flora va faunasida katta o‘zgarishlar paydo bo‘ldi, bularning o‘zgarishi o‘z navbatida Orol bo‘yi hududidagi ekotizimda katta buzilishlarning paydo bo‘lishiga olib keldi, natijada shu zonada yashaydigan aholi o‘rtasida har xil kasalliklarning ko‘payishiga sabab bo‘ldi.
Suvning tabiatda aylanishi. Suv biosferaning barcha tarkibiy qismlarida uchraydi. U suv havzalaridan tashqari tuproqda, havoda va boshqa tirik organizmlarning 80-90% biomassasini tashkil etadi. Suvni tabiatda aylanishi kuyidagicha boradi. Suv er yuziga atmosfera yog'inlari tarzida tushib, atmosferaga asosan o'simliklarning suv bug'latishi va dengizlar yuzasining bug'lanishi hisobiga qaytadi.
Suvning ifloslanishi deganda-uning tarkibida sifatini kamaytiruvchi begona birikmalarning mvjudligi tushiniladi. Suvlarni ifloslovchi asosiy manbalargasanoat krxonalari va maishiy xwjalikdan chiqadigan oqava suvlar, neftni qayta ishlash korxonalarida ishlatilib chiqadigan suvlar, transportning tashlanma suvlari, shah‘arldardan h‘amda, kimeviy vositalar ishlatilgan dalalardan oqib chiqadigan tozalanmagan suvlar va boshqalar kiradi.
Neft va neft mah‘sulotlari, suniy yuvish vositalari, fenolar, pestitsidlar, rangli metalar, murakkab kimeviy vositalar suvni ifloslovchi asosiy birikmalar h‘isoblanadi. Oqava suvlarga tushadigan mineral, organik, bakterial va biologik ifloslovchi birikmalar ajratiladi: