Bioorganik kimyo

 
3-Bob.Nuklein kislotalar kimyosi. 
3.1. Umumiy tushuncha. 
Reja: 
1. Nuklein kislotalar tarkibidagi asoslar turlari. 
2. Nukleozid va nukleotid tuzilishi. 
3. RNK va DNK larning umumiy tuzilishi, nomenklaturasi.  
4. Nuklein kislotalarni parchalash. 
                           
Tayanch  iboralar:  nuklein  kislotalar, 
     va     ,  purin  va 
pirimidin  hosilalari,  nuklein,  adenin,  guanin,  tsitozin,  uratsil,  timin, 
riboza  va  dezoksiriboza,  psevdouridin,  nukleotid,  nukleozid, 
xromosoma, tsistron, gen, genom, 
   -konformer va     -konformer, 
laktam-laktim 
tautomeriya, 
nukleaza, 
        ,          , 
Maksam-Gilbert usuli, elektroforez, radioavtografiya, gel, kinaza. 

  Muammoli  vaziyat:  a) 
                   va       larni  tuzilish 
formulalarini yozing.       
 
 
 
 
 
    b)
                                                        
                       eykozanukleotidni  Maksam-Gilbert  usuli 
bo’yicha parchalanish mahsulotlarin yozing va ular asosida uning 
tuzilishini qaytadan tuzing. 
    
            Nuklein  kislotalar  eng  muhim  biopolimerlar  bo’lib,  tirik 
hujayradagi  genetik  axborotni  saqlash  va  avloddan  avlodga  o’tishini 
ta’minlaydilar.  1869  yilda  shveytsariyalik  vrach  F.  Miescher  yiring 
hujayralardagi  yadrolarni  kimyoviy  tarkibini  o’rgana  turib,  kislota 
tabiatli  modda  ajratib  oldi  va  uni  nuklein  deb  nomladi.  Nuklein 
kislotalar  atamasi  esa  1889  yilda  nemis  biokimyogari  A.Kossel 

---

 
108 
tomonidan  kiritildi.  U  1891  yilda  nuklein  kislotalarni  gidrolizlab, 
nuklein  kislotalar  uglevod,  fosfat  kislota  hamda  purin  va  pirimidin 
turidagi  to’rtta  geterosiklik  asoslardan  tuzilganini  ko’rsatib  berdi. 
Genetik  axborotni  saqlash  va  o’tkazishni  ta’minlovchi  molekula  bu 
dezoksiribonuklein  kislota  (
   )  bo’lib,  ribonuklein  kislota  (   ) 
unga genetik axborotni o’tkazishda yordam beradi.     ma’lum  bir 
genetik  “satrni”ni  tashuvchi  sifatida  harakat  qilib,  uni  o’ziga  xos 
aminokislota  ketma-ketligiga  tarjima  qiladi.    Nuklein  kislotalarni 
muhim tarkibiy qismlari bo’lib geterosiklik asoslar hisoblanadi. 
 
N
N
H
NH
2
O
NH
N
H
O
O
sitozin
urasil
timin
NH
N
H
O
O
 
 
 Adenin  (6-aminopurin)  va  guanin  (2-amino-6-oksopurin)  purin 
hosilalari bo’lib,     va     uchun umumiydir. Pirimidin hosilalari 
    uchun tsitozin (2-okso-4-aminopirimidin) va timin (5-metil-2.4-
dioksopirimidin)  bo’lib,         uchun  tsitozin  va  uratsildir  (2.4-
dioksopirimidin). 
    va     da boshqa geterosiklik asoslar ozroq 
miqdorda  mavjuddir.  Ularga  5-metiltsitozin  (ba’zi  o’simlik  va 
bakteriyalar 
   si  ),  5-oksimetiltsitozin  (bakterial  viruslar  va 
   faglar    si),   va 4-tiouratsillar kiradi. 
N
N
N
H
N
NH
2
adenin
gipoksantin
guanin
H
2
N
HN
N
N
H
N
O
HN
N
N
H
N
O
 
    tarkibida esa 3-metiluratsil, 4-tiouratsil, inozin (6-oksopurin) va 
psevdouridin  ( )  uchraydi.  Purin  va  pirimidinlar 
     da  riboza 

---

 
109 
(

   -riboza)    va       da    dezoksiriboza  (

   -dezoksi- -
riboza)ning anomer uglerod atomiga bog’langan bo’ladilar.  
 
H
OH
H
OH
H
H
H
O
HO
H
OH
H
OH
OH
H
H
O
HO
 
                      riboza                                               dezoksiriboza 
 
Glikozid  bog’i  geterosiklik  halqadagi  azot  atomi  (purinlarda       , 
pirmidinlarda 
     )  bilan  bog’langandir.  Geterosiklik  asoslarning 

    -riboza  va 

   -dezoksi-  D-riboza  bilan  hosil  qilgan 
birikmalari 
nukleozidlar 
deyiladi.