Bioorganik kimyo

Fermentli  usullar.Oqsillarni  birlamchi  tuzilishini  aniqlashda 
keng ishlatiladigan ferment  tripsindir. Tripsin qoramol  oshqozon osti  
bezi  sekretidan  olinadigan    -  tripsinnogenni  faollab  olinib,  serin 
proteinazalari    sinfiga  kiradi  va  eng  yuqori  faollikni 
    7,0  -  9,0  da 
namoyon  etadi.  Ferment  ajoyib  substrat  o’ziga  xoslikka  ega  bo’lib, 
faqat  asosli  aminokislotalar  lizin  va  argininlar  hosil  qilgan  bog’larni 
gidrolizini katalizlaydi.  

---

 
66 
 
    
                                                                   
   
                                                  
   
           
   
 
 
 
Optimal sharoitlarda tripsin ishtirokidagi  gidroliz 100% boradi. 
Lekin  ba’zi  holatlarda  gidroliz  tezligiga    bog’ni  zanjirdagi  holati  va 
aminokislota  qoldiqlari  yon  guruhlari  kimyoviy    tabiati    ta’sir 
ko’rsatadi.  Peptid  bog’ni  yonida  erkin 

     
 
  va 

         
guruhlar  bo’lsa,  gidroliz  sekin  boradi.  Ribonukleaza  va  lizotsimdagi  
   oxirgi  holatdagi    lizin    tripsin  bilan  gidroliz  natijasida  deyarli 
ajralmaydi.  Insulinni 

-zanjirida  esa  lizinni 
   oxirgi  alanin  bilan 
bog’i  qisman  gidrolizlanadi.  Lekin  barcha  hollarda    tripsin-  substrat  
nisbatini  va  inkubatsiya  vaqtini  oshirib  gidrolizni  to’liq  amalga 
oshiriladi. Faqat lizin  va argininni (
           va           ) prolin 
bilan hosil qilgan bog’lari ferment ta’siriga   mutlaq chidamlidir.   
 
 
 
   
 
                       
                                                                      
                
    
   
                                                     
   
             
   
 
 
Tripsin yuqori  tanlab ta’sir etish xususiyatiga ega,  lekin, ba’zi 
hollarda 
                 hosil  qilgan  bog’larni  ham  gidrolizlaydi. 
Tripsin  odatda  0,05%  ximotripsin  tutadi.  Qo’shimcha    uzilishlarni 
oldini    olish  uchun  ingibitorlar  qo’shiladi.  Ulardan  biri  atsillangan 
fenilalaninni  analogi  L-(1-tozilamido-2-feniletil)  xlorometilketondir 
(
     .  Lekin       bilan  ishlov  berilgan  tripsin  ba’zida 
ximotripsinnin  substratlarini  gidrolizlaydi.  Tripsinning  ba’zi  hollarda 
ximotripsinsimon  faolligi  uining  tuzilishi  va  funksional  tomonlariga 
bog’liqdir.  Lizin  yoki  arginin  yon  zanjiriga  o’rinbosarlarini  kiritish 
modifitsirlangan  aminokislotalar  bo’yicha    tripsin  bilan  gidrolizga  
to’sqinlik  qiladi  va  oqsillarni  faqat  arginin  yoki  lizin  qoldiqlari 
bo’yicha  parchalashga  imkon  beradi.  Ko’p  hollarda    lizin  qoldig’ini 
modifikatsiyalab,  arginin    bo’yicha    gidrolizlash    amalga  oshiriladi. 
Modifitsirlovchi  agentlar  sifatida  dikarbon  kislotalar    angidridlari: 
malein,  sitrakon  va  kahrabo  angidridlari  ishlatiladi.  Atsillash 

---

 
67 
reaksiyasi  natijasida    lizinni  musbat  zaryadlangan  qoldig’i  dikarbon 
kislota yarim amidini manfiy zaryadiga almashinadi.  
 
               
 
 
 
    
 
 
              
 
 
 
              
 
 
 
Qo’llanilayotgan  reagent    tabiatiga  ko’ra    modifikatsiya  qaytar 
va qaytmas bo’lishi mumkin. Qaytar modifikatsiya uchun  malein yoki 
sitrakon  angidridlar  ishlatiladi.  Atsilllash  reaksiyasi 
    8,5  -  9,0  va  
          haroratda,    reagentni  20  baravar  ortiqcha    miqdorida 
amalga oshiriladi. Lizinning maleil hosilalari 
   3,5;    ; 40 soatda 
gidrolizlanib  erkin 

-aminoguruhni  hosil  qiladilar.  Sitrakonil  guruhi  
birmuncha  yumshoq  sharoitlarda 
    3,5;     ;  4  soatda  da 
gidrolizlanadi,  lekin  uning  asosiy  kamchiligi  ishqoriy  muhitda 
beqarorligidir.   Lizin qoldiqlarini qaytmas modifikatsiyasi uchun eng 
yaxshi agent  bu qahrabo angidrididir. Oqsillardagi  arginin qoldig’ini 
modifikatsiyalash uchun guanidin guruhining diketon  va dialdegidlar 
bilan  kondensatlanish  reaksiyalaridan  foydalaniladi.  Bularni  ichida  
eng  ko’p  qo’llanadigani  1975  yili  L.Patty  va    E.Smith  tomonidan  
taklif  etilgan    1,2-  siklogeksandiondir.  Bu  reagent  ishtirokidagi 
modifikatsiya 
   8,0  -  9,0;            da  natriy  -  borat  buferida, 
arginin hosilasini borat bilan barqaror kompleksini hosil bo’lishi bilan 
sodir  bo’ladi.  Modifitsirlovchi  guruh  0,5  M    
 
    bilan      7,0 
d
       da  uziladi,  bu  esa  ozod  bo’layotgan  arginin  qoldiqlari 
bo’yicha  tripsin  bilan  parchalashga  imkon  beradi.    Kimyoviy 
modifisirlash  yordamida  tripsin  bilan  gidrolizlanadigan  bog’larni 
sonini  oshirish  mumkin.  Buning  uchun  etilenimin  bilan  tsistein 
qoldiqlarini aminoetillash usuli (
          ,1956) qo’llanadi. S - (

 - 
aminoetil)  tsisteinni  karboksil  guruhi    hosil  qilgan  peptid  bog’lari 
tripsin  ta’sirida  arginin  va  lizin  hosil  qilgan  bog’larga  nisbatan 
sekinroq    gidrolizlanadi.  Ferment  konsentrasiyasi  va  gidroliz  vaqtini 
oshirib  to’liq  parchalanishni  amalga  oshirish  mumkin.  Tripsin  bilan  
bir  qatorda  oshqozon  osti    bezidan  boshqa  serinli  proteinaza    -