Biologiya o`qitish metodikasi” kafedrasi botanika (o`simliklar sistematikasi) fanidan

Afilloforanamolar qabilasi — Aphyllophorales Mevatanalari va gimenoforlari xilma-xil tuzilishga ega. Afillofora so`zi plastinkasiz degan ma`noga ega bo`lib, gimenofori asosan naysimon, lekin bir qator vakillarida silliq, g`adirbudur, so`galsimon, tikanaksimon va burma shakilarida ham bo`lishi mumkin. Afihiofora sozi “plastinkasiz” degan ma`noni anglatsa-da, ayrim plastinkali zamburug`lar yog`ochsimon yoki terisimon konsistensiyasiga asosan ushbu qabilaga kiriti igan (masalan, kantarelladoshlar oiiasi). Naysimon gimenoforli vakillarining gimenial qatiami mevatananing etidan erkin ajralmaydi.
Afillioforanamolar qabilasining ayrim vakillari saprofit holda taxta va yog`ochlarda, ko`pchiligi esa daraxtlar tanasida parazitlik qilib hayot kechiradi. Ushbu qabilaning vakillari tuzilishi jihatidan po`kakka o`xshashligi hisobga olinib, xalq tilida po`kak zamburug`lari deb yuritiladi.
Mevatanasining tashqi ko`rinishi nisbatan sodda bo`lgan vakillaridan biri uy zamburug`i (Seprula lacrymans) dir. U saprofit holda uylardagi taxtali pollarning ostki qismida, ko`priklarning yog`och konstruksiyalarida oppoq paxtaga o`xshash mitseliy hosil qiladi va yog`ochni tez chiritib, katta zarar yetkazadi. Mevatanasi sarg`ish-qo`ng`ir rangdagi yaslanib yoyiluvchi plastinka shaklida, gimenofori meva tanasi ustida bo`rtmalar shaklida bo`ladi. Mevatanasi ustida tomchi shaklida suyuq eksudat yig`iiganiigi uchun “ko`zyoshli seprula” deb atalgan. Zamburug` nam sharoitda yaxshi rivojlanganligi sababli unga qarshi kurash choralaridan asosiysi yog`ochni quruq hoida saqiash hisoblanadi. Afilioforanamolar qabiiasining yana bir keng tarqalgan vakili chin po`kak (Fomes fomentarius) hisoblanadj. Uning yirik mevatanasi ko`p yiliik bo`lib, o`iik yoki kuchsizlangan daraxt tanalarida, ayniqsa, qayin daraxtining tanasida ko`proq uchraydi.



12.1 rasm: Chin po`kak (Fomes fomentarius) zamburug`ining umumiy ko`rinishi


Agarikanamolar qabilasi — Agaricales Ushbu qabila vakillarining mevatanasi yumshoq, bir yiliik bo`lib, yaxshi shakiiangan oyoqcha va qalpoqchalari bo`lganligi uchun qaipoqchaii zamburug`lar riorni bilan yuritiiadi. Turlarining rniqdori jihatidan qaipoqchali zarnburug`lar xiima-xil bo`iib, ularning ichida iste`moi qilinadiganlari asosiy qismni, zaharli yoki iste`mol qilishga yaroqsizlari esa kamroq qismni tashkil etadi. Shuni ham alohida ta`kidiash lozirnki, ayrim zaharsiz, iste `mol qilinadigan qaipoqchali zamburug` lar ham tuproqdagi zaharli kimyoviy moddalarni tcz so`rib, o`z tanasiga o`tkazishi natijasida (ayniqsa, kimyoviy dorilar bilan ishiov berilgan tuproqlarda) zaharli xususiyatga ega bo`lib qolishi mumkin.
Iste`mol qilinadigan turlari ichida sun`iy o`stiriladiganlari ham kam emas. Shulardan biri qo`zidumba (Agaricus bisporus) hisobianadi. Qo`zidumba hosil qilgan bazidiospora qaipoqchasi ostidagi gimeniylaridan uzilib substratga tushadi (turining nomi bisporus deb atalishiga sabab, bazidiyalarida 2 tadan bazidiosporalar hosil bo`ladi) va ulardan gaploid mitseliy o`sib chiqadi. Har xil sporalardan o`sib chiqqan ana shunday mitsciiylarining 2 tasi o`zaro uchrashib qo`shiladi va mitseliylari dikariotik holga keladi. Dikariotik mitseliylari esa sharoit qulay bo`lgan hollarda mevatana hosil qiladi.