|
Tarqalishi va hayot tarzi. Zamburug`lar geterotrof organizmlar bulganligidan ko`pincha o`simlik va hayvon qoldiqlarida hamda tirik tuqimalarda yashab, ular hisobiga saprotrof yoki parazitlik yo`li bilan oziqlanadi. Ayrim vakillari suv sharoitiga moslashgan bo`lsada, aksariyati quruq yerda hayot kechiradi.
Zamburug`lar dastlab saprotrof bo`lib, suvdan chiqqach quruqlikka moslashadi va parazitlik bilan hayot kechirishga o`tadi. Ayrim zamburug`lar ham saprotrof, ham parazitlik qilishga moslashgan bo`lib, ularga fakultativ zamburug`lar deyiladi. Bunday zamburug`lar dastlab parazitlik qilib, qulay sharoit sodir bulgach, saprotroflikka o`tadilar. Tabiatda doimiy parazit zamburug`lar ham uchraydi. Ular tirik organizmlarda hayot kechiradilar, bunday zamburug`larga ixtiyoriy parazit zamburur deyiladi. Masalan, zang zamburug`i.
Tuban taraqqiy etgan parazit zamburug`lar ko`pincha tirik hujayra ichida joylashib, oziqni surib oladi. Murakkab taraqqiy etgan zamburug`larning mitseliysi hujayra oraliqlariga o`rnashib, gaustoriyalari orqali tayyor oziq modda bilan hayot kechiradi.
Zamburug`lar evolyutsiya davomida har xil ekologik sharoitlarda yashashga moslashgan. Ular suvda, tuproqda, daraxtlarda va hayvoonlarning ustilarida yashaydi. Shunday zamburug`lar borki, ular zamburug`lar ustida ham parazitlik qilib xayot kechiradi. Bularga mikroparazit zamburuglar deyiladi.
Shunday zamburug`lar ham borki, ular yuksak o`simliklarning ildiz atrofida t`oplanib, mikoriza hosil qiladi va tuproqdagi organik moddalarni surib olishda uning ildizlariga ko`maklashadi.
Amaliy ahamiyati
Zamburug`lar inson hayotida muhim ahamiyatga ega. Qadim zamonlardan beri inson zamburug`larni oziq – ovqat sifatida iste`mol qilib kelgan. Masalan, O`rta Osiyo xalqlari qadimdan qo`ziqorin zamburug`larini terib, uni yog`da qovurib iste`mol qilib kelganlar. Oziq – ovqat sifatida iste`mol qilinadigan zamburug`lar xaltachali va bazidiyali zamburug`lardir.
Yevropa va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida veshenka, yozgi openoq kolsevik degan zamburug` turlarini madaniylashtirib, uni oziq – ovqat sifatida iste`mol qiladilar.
Achitqi zamburug`lar esa sanoatda (pivo, vino va qandolatchilikda) ishlatiladi.
Ba`zi zamburug`lar biologik aktiv moddalar, fermentlar, organik kislotalar chiqaradi. Ana shu moddalar mikrobiologiyada ishlatiladi. Penitsillin, sefalosporin va sklerotsiydan olinadigan alkaloid tabobat soxasida dori sifatida qo`llaniladi.
Xitridiomitsetlar suv sharoitida o`sishga moslashgan bo`lib, suvo`tlarida, umurtqasiz hayvonlarda parazitlik qiladi. Ayrim vakillari nam tuproqlarda o`suvchi gulli o`simlik barglarida ham parazitlik qiladi. Saprotrof vakillari suvga tushgan o`simlik novdasi, bargi va mevalari bilan oziqlanadi.
Parazit xitridiomitsetlarning vegetativ tanasi o`simlik va hayvon hujayrasi ichiga o`rnashib, ovqatni butun tanasi bilan shimib oladi. Bunga osmotrof oziqlanish deyiladi. Ular boshlang`ich mitseliy yoki rizomitseliy hosil qiladi, miseliyda esa yadro bo`lmaydi. Rizomitseliy yerga birikish va ovqatni shimib olish uchun xizmat qiladi. Xitridiomitsetlarning hujayra devorida 6O% xitin buladi. Jinssiz ko`payish zoosporalar yordamida sodir bo`ladi: Zoospora zoospo-rangiyda yetiladi. Ba`zi xitridiomitsetsimonlarning vegetativ tanasi sporangiyga aylanadi. Bunga xolokarpik shakl deyiladi. Ba`zi vakillarida vegetativ tananing bir qismi zoosporangiyga aylanadi, bunga eukarpik shakl deyiladi. Jinsiy kupayishi xologamiya, izogamiya, geterogamiya va oogamiya yo`li bilan boradi. Gametalar maxsus gametangiyalardan hosil buladi. Zigotaning usti xitin moddasi bilan o`raladi va sistaga aylanadi. Zigota diploidli fazada bo`lib, gametalar gaploidlidir. Xitridiomitsetlar orasida zoosporalarning saqlanib qolishi, ularning evolyutsiya davrida xivchinlilar Flagellatae guruhidan kelib chiqqanligidan dalolat beradi.
Bu sinf vakillari uchta tartibga bo`linadi: xitridililar, Chytridiales, blastoklidililar Blastocladiales va monoblefaridlilar Monoblephariales.
Polifogus yevglena Polyphagus euglena harakatsiz holda`yevglenalarda parazitlik qilib yashaydi. Uning bir xivchinly yirik sariq -havorang zoosporasi harakatdan tuxtab, po`st hosil qiladi va yevglenaning hujayrasi ichida 50 ga yaqin ipsimon shoxlangan rizomitseliy hujayralarini o`rab oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
