Biologiya hayot haqidagi fan

Yangi mavzuning bayoni:

 

Jins irsiy axborotning avlodlarga berilishi va nasl qoldirishni ta’minlaydigan 

hamda erkak va urg‘ochi organizmlarni farqlash imkonini beradigan belgi va tuzilmalar majmuyidir. Tirik 

organizmlarda ikki xil jins: urg‘ochi va erkak jins farq qilinadi. Organik olam evolutsiyasining ma’lum 

bosqichida yer yuzida ayrim jinsli organizmlar paydo bo‘lgan. Hayvonlarda jinsning belgilari morfologik, 

fi ziologik, biokimyoviy xususiyatlari, murakkab xattiharakatlari orqali namoyon boʻladi. Jinsiy belgilar 

birlamchi va ikkilamchi boʻladi. Birlamchi jinsiy belgilarni jinsiy organlar sistemasi ifoda etadi, ular 

gametalar hosil boʻlishi va urugʻlanishni taʼminlaydi. Ikkilamchi jinsiy belgilar gormonlar taʼsirida 

voyaga yetgan davrda rivojlanadi va hayot davomida saqlanadi. Masalan, qushlar va sutemizuvchi 

hayvonlarning erkagi gavdasining yirikligi, chiroyli bo‘lishi, odamlarda esa erkaklarda soqol-

mo‘ylovning bo‘lishi, ovozning yo‘g‘on bo‘lishi. Erkak va urg‘ochi organizmlarning tash qi 

ko‘rinishidagi farq jinsiy dimorfi zm deyiladi. Jinsiy dimorfi zm ko‘p gi na hayvonlarda, odamda yaqqol 

ko‘zga tashlanadi. Odam, hayvon va о‘simliklarda jinslarning nisbati bir xil 1:1 bо‘ladi. Jins ko‘pincha 

urug‘lanish jarayonida ma’lum bo‘ladi. Jinsni aniqlashda kariotip asosiy rol o‘ynaydi. Har 

bir organizmning kariotipi har ikkala jinsda bir xil bo‘lgan xromosomalar  autosomalar, erkak va urg‘ochi 

jinslarni bir-biridan farq qilishini ta’minlaydigan xromosomalar – jinsiy xromosomalardan iborat. 

Masalan, drozofi la pashshasining kariotipi 6 ta autosoma va ikkita jinsiy xromasomadan iborat.

 

Meyoz 

jarayonida geterogametali individlar bir xil miqdorda X va Y xromosomali gametalar hosil qiladi. Shu 

sababli, jinsiy ko‘payishdan keyin hosil bo‘lgan erkak va urg‘ochi individlar soni teng bo‘ladi. Masalan, 

---

www.sadikov.uz @sadikov_uz  

Mazkur dars ishlanmalar to’plamidan faqat namuna sifatida foydalansa bo’ladi!

 

 

erkaklari geterogametali bo‘lgan organizmlar (drozofi la)da jinsning irsiylanishi Ba’zi organizmlarda 

geterogametalilik bir jinsiy xromosomani yo‘qolishi bilan aloqador. Shunga ko‘ra gomogametali 

organizm XX, geterogametali organizm XO bo‘ladi.  

Mustaxkamlash: 1. Urg‘ochi organizm gomogametali bo‘lganda jinsga birikkan irsiylanishni 

misollar bilan yozib tushuntiring. 

2. Urg‘ochi organizm geterogametali bo‘lganda jinsga birikkan irsiylanishni 

misollar bilan izohlang. 

3. X xromosoma tarqalmaganda belgilarning irsiylanishi drozofi la meva 

pashshasida qanday bo‘ladi?