Biologiya (2) — копия cdr

Gaykalar
bolt yoki shpilkani rezba ochilgan tomoniga buraladi, shunda o‘rtadagi detal 
bolt kallagi va gayka orasida siqilib mahkamlanadi.
Gaykalar ham shakliga qarab har xil (olti yoqli, kvadrat va yumaloq) bo‘lish
i mumkin. 
Amaliyotda keng tarqalgan olti yoqli gayka va uning chizmasi 5.12-shaklda ko‘rsatilgan.
5.12-shakl

---

68
Muhandislik va kompyuter grafikasi
5.3-jadvalda ba’zi aniqlikdagi gaykaninig o’lchami ko’rsatilgan.
5.3-jadval
номинальный 
диаметр
резьбы d мм
шаг резьбы Р мм
крупный мелкий
S
D
H
6
1
-
10
10.9
5
8
1.25
1
13
14.2
6.5
10
1.5
1.25
17
18.7
8
12
1.75
1.25
19
20.9
10
14
2
1.5
22
24.3
11
16
2
1.5
24
26.5
13
18
2.5
1.5
27
29.9
15
20
2.5
1.5
30
33.3
16
Gaykaning o’lchamlari quyidagi metrik formulalar bilan belgilanadi: D1 = (0,90,95) S; 
H = 0.8 d; C = 0.15d; R = 1.5 d va d ^ 0.85 d.
Texnikada kallagi olti yoqli bolt va olti yoqli gayka ko‘proq ishlatiladi. Ular standar
-
tlashtirilgan bo‘lib, chizmalarni tegishli DS dan olingan o‘lchamlari bo‘yicha chiziladi 
d=24mm yirik qadamli gaykaning chizmada shartli belgilanishga misol: Gayka M24. O’zDSt 
2.3.11:2003
Shayba ichi teshik silindr sirtdan iborat. Uning konstruksiyasi va o‘lchamlar standart-
lashtirilgan 
Ko‘proq qo‘llaniladigan shaybalardan ikki xilining chizmasi 5.13 - shaklda ko‘rsatilgan. 
Silkinish yoki tebranish natijasida o‘z - o‘zidan bo‘shab ketishdan saqlash uchun prujinasi
-
mon shaybalar ishlatiladi. 5.13-shaklda ushbu shaybalarning chizmasi va birikmada ishla
-
tilishi chizmalari keltirilgan.
Oddiy yumaloq yuvuvchilar eng keng tarqalgan. Ular, oddiy kengaytirilgan va qalinligi 
kamayadi va ikki versiyalarida ishlab chiqarilgan: variant 1 – faskasiz holda, 2 – faskali ho
-
lati (5.13- shakl, a).
Tebranish natijasida mustaqil boltlarni vintlash vint va boltda qo’llaniladi (5.13-shakl, 
b).
O’lchamlari markalari diametri (d) detalla birikmasi (bolt, vint, shipika) qarab belgilan-
di. Shaybaning balandligi b = 0.15 d; tashqi diametri D = 2.2 d va ichki diametri d = 1.1 d.
5.13-shakl

---

69
Muhandislik va kompyuter grafikasi
Shaybaning bajarilishini belgilashida (1-versiya ko’rsatilmagan), shaybaning mosla
-
masining joylashtirilgan rezba diametri (bolt, vint, shpilka), standartning raqami ko’rsa
-
tiladi. Shayba bolt yoki shpilkaning sterjeni diametric moslashtirib chiziladi. Shaybaning 
boltga kiydiriladigan teshigi diametric d0=1,1d, D0=2.2d, h=0,15d, c=0,1d larda chizilishi 
5.13-shaklda ko’rsatilgan. 
d=24 mm shaybaning chizmada shartli belgilanishida misol: Shayba 24 O’zDSt 
2.311:2003.
Shakl 5.14 da boltli birikmaning proektsiyasini chizilish tartibi aks ettiralgan.
5.14-shakl
Boltli birikmalarning chizilishi aniq (boltning DS dan olingan o’lchamlari bo’yicha) yoki 
nisbiy (bolt rezbasining diametriga nisbatan olingan tahminiy o’lchamlari bo’yicha) bo’li-
shi mumkin. Bunday birikmalarda bolt sterjeni gaykaning teshigiga burab mahkamlanadi. 
Buning uchun sterjenni tashqi diametri teshikning ichki diametriga va sterjenning ichki 
diametri tashqi diametriga teng, ya’ni bolt va gayka bir xil rezbaga ega bo’lishi shart.
Boltli birikmalar bolt, gayka, shayba va birikuvchi detallar ishtirokida chiziladi.
O‘quv chizmalarda boltli birikmani chizish uchun bolt rezbasining diametri va bolt 
sterjenining uzunligi beriladi. Bolt kallagi, gayka, shaybaning o‘lchamlari bolt diametri va 
birikuvchi detallarning ichki diametriga qarab nisbiy o‘lchamlar bo‘yicha aniqlanadi. 
Ilmiy tekshirish korxonalarida boltli birikmalarning parametrlari hisoblash yo‘li bilan 
aniqlanadi.
Soddalashtirilgan shakl bilan bog’lanish parametrlari tashqi sharoitga qarab shartli 
munosabatlar bilan aniqlanadi. Bunday holda bolt va gaykaning boshlarini faskasi, shun-
ingdek aylanasimonligi ko’rsatilmaydi.
Qopqoqning diametrlari 2 mm dan oshmasa, ular chizishda tasvirlanadi. 5.15-shaklda 
ehtiyot qismlar bilan ulanishning soddalashtirilgan qismi ko’rsatilgan.

---

70
Muhandislik va kompyuter grafikasi
5.15-shakl
Birikmalarning detallarini o’yiqlari diametir d0 asosida burab o’yuladi, teshiklari dia
-
metri bilan ishlanadi (5.15, a-shakl).
Keyin shayba va gayka bog’lanadigan qismlar va ketma-ket ravishda bolt tayanchiga 
(5.15, b-shakl) joylashtiriladi va uning qismlari rezba yordamida amalga oshiriladi (5.15, 
s-shakl).
Boltli birikmaning soddalashtirilgan (5.15-shakl, g) d qismlari rezbali ulanishlarni 
ko’rsatadi. Boltning tayanchi gaykadan tashqariga chiqib turadi k = (0,25 0,5) g deb his-
oblanadi.
Boltli birikma uchun d=20 ga teng bo’lgan ulanishning asosiy parametrlarini aniqlash:
5.4-jadval.
rezbaning tashqi diametri, mm
d
rezbaning ichki diametri, mm
d1 = 0,85d
biriktirilayotgan detal teshigining diame
-
tri, mm
A = (1,05…1,1)d
gayka va bolt kallagining diametri, mm
D = 2d
shaybaning tashqi diametri, mm
Dsh = 2,2d
bolt kallagining balandligi, mmЦ
h = 0,7d
gayka balandligi, mm
H = 0,8d
rezba qismining uzunligi, mm
l0 = (1,5…2,0)d
shayba qalinligi, mm
S sh = 0,15d
faskaning balandligi, mm
c = 0,15d
bolt sterjenining gaykadan chiqib turgan 
qismining uzunligi, mm
k = (0,25…0,5)d

---

72
Muhandislik va kompyuter grafikasi
O‘yiqning chuqurligi l2 ham shu detalning qotishmasiga bogliq bo’lib, har – xil nisbiy
qiymatda olinadi:
l2 = l2 +≈0,5 d. O’yiqning tubidagi konussimon ucining burchagi 120º ga teng. Shpil
-
kaning burab kiritiladigan uchining o’lchamlari bir xil bo‘ladi. Shpilkaning o‘yiqqa oson 
o‘rnatilishi uchun o‘yiqqa faska yasaladi. 
Shpilkali birikmalarning chizilishi ham boltli birikmalardagidek aniq yoki nisbiy bol’ishi 
mumkin. Shpilkali birikmalar shpilka, gayka, shayba va birikuvchi detallar ishtrokida 
chiziladi.
5.17-shakl
O‘quv chizmalarda shpilkali birikmani chizish uchun shpilkaning ikkala uchidagi rez-
baning diametrlari va shpilka sterjenining uzunligi beriladi. 5.17 - shakl, c, d, e, f da shpilkali 
birikmalarning nisbiy o‘lchamlarda chizilishi ko‘rsatilgan. A detalga shpilka burab kirgiziladi

---

73
Muhandislik va kompyuter grafikasi
uning ustidan shpilka diametridan kattaroq (ya’ni, tahminan 1,1d ga teng) teshigi bo‘lgan B 
detal o‘rnatiladi, so‘ngra detal ustidan shayba kiydirilib, gayka bilan burab mahkamlanadi.
Shpilkali birikma ham yig’ma chizma bo‘lib, unda asosiy yettita gabarit o‘lcham 
qo‘yiladi: shpilka rezbasining diametri, shpilkaning uzunligi, shpilkaning ikkala uchidagi 
rezbalarning uzunligi, gaykani burash klyuchining o‘lchami, ikkinchi biriktiriluvchi detal 
teshigining diametri hamda qalinligi.
Birikma chizmalarida bolt, gayka, shpilka va shaybalar qirqim tekisligi bilan qirqilsa 
ham fikran qirqilmasdan chiziladi. Yigish chizmalarida boltli va shpilkali birikmalarni sod
-
dalashtirib chiziladi.
Shipilka uzunligi quyidagi formula bilan aniqlanadi: A = m + b + R + k.
Bu erda M - bu qismning kengligi; b = 0,15d – shaybaning balandligi; Shch = 0,85d - 
gaykaning balandligi; k = (0,25, 0,5) d – gaykadan tashqarida qoladigan shpilka uzunligi.
Shipilkali birikma uchta proeksiyasi (5.18-shakl) 
5.18-shakl

---

74
Muhandislik va kompyuter grafikasi