Biologiya 17 14-04-2022. indd

 
Genetik kod.
Organizmlar hayotining asosiy sharti, bu – hujayralar oqsil moleku-
lasining sintezlay olish qobiliyatidir. Oqsillar organizmda juda ko’p va xilmaxil funktsi-
yalarni bajaradi, shuning uchun hujayrada minglab turli xil oqsillar sintezlanadi.
Har bir tur boshqa turlardan farqlanuvchi, unikal oqsillar to‘plamiga ega. Turli orga-
nizmlarda bir xil funksiyani bajaradigan oqsillar ham aminokislotalar soni va izchilligi 
bilan farqlanadi. Muhim hayotiy funksiyalarni bajaruvchi oqsillar barcha organizmlarda 
o‘xshash bo‘ladi.
Tashqi muhitdan ovqat tarkibida qabul qilingan oqsillar bevosita shu organizmn-
ing hujayralari oqsillari o‘rnini bosa olmaydi. Bu oqsillar organizmlarning hazm qilish 
organlarida aminokislotalarga parchalanadi. Bu aminokislotalar ichakdan qonga so‘ril-
ib, hujayralarga yetib boradi. Genetik axborot asosida har bir hujayra o‘ziga xos bo‘lgan 

---

62
Biologiya 10
oqsillarni sintezlaydi. Oqsillarning faoliyat ko‘rsatish muddati cheklangan bo‘lib, ma’lum 
vaqtdan so‘ng ular parchalanadi. Ularning o‘rniga to‘xtovsiz yangi oqsillar hosil bo‘ladi.
Oqsillarning xossalari birinchi navbatda ularning birlamchi tuzilishi, ya’ni aminokis-
lotalarning ketma-ketligi bilan belgilanadi. Oqsillarning birlamchi strukturasini struk-
turasini DNKdagi nukleotidlar ketma-ketligi belgilaydi. Binobarin, har bir alohida hu-
jayraning ham, hatto ko’p hujayrali organizmning tuzilishi va hayoti jarayonlari haqidagi 
ma’lumotlar DNK nukleotidlari ketma-ketligida mujassamlashgan. Mazkur ma’lumot ir-
siy yoki genetik ma’lumot deb ataladi.
Oqsillarning birlamchi strukturasi haqidagi genetik axborotlar DNK zanjirida nukle-
otidlar izchilligi tarzida birin-ketin joylashgan. DNKning bir polipeptid zanjiridagi ami-
nokislotalar yoki ribosomal va transport RNK molekulalaridagi nukleotidlar izchilligini 
belgilaydigan bir qismi gen deb ataladi. Oqsillar tarkibiga kiruvchi har bir aminokislotan-
ing nuklein kislotalarda ketma-ket joylashgan uchta nukleotid (triplet, kodon) yordamida 
ifodalanishi genetik kod deyiladi. DNK tarkibida 4 ta har xil nukleotid bo‘lishi nazarda 
tutilsa, 43=64 ta kod hosil bo‘ladi. Bitta aminokislota 2, 3, 4, 6 ta kod yordamida kodlanar 
ekan. Genetik kod 1962-yili amerikalik bioximiklar M. Nirenberg va S. Ochaolar tomoni-
dan aniqlangan.