Biologiya 17 14-04-2022. indd

1. Leykoplastlar
— rangsiz bo’ladi. Ular o’simliklarning poyasi, ildizi, tugunaklari-
da bo’ladi. Leykoplastlar monosaxarid va disaxaridlardan kraxmal hosil qilishda ishtirok 
etadi (ayrim leykoplastlarda oqsil va moylar ham to’planadi).
2. Xloroplastlar
— o’simliklar bargi,bir yillik 
novdalari va pishib yetilmagan mevalarida ko’p bo’ladi. 
Xloroplastlarning o’lchami 4-6 mkm keladi. Xloroplas-
tlarda fotosintez jarayoni amalga oshadi. Xloroplastlar 
tuzilishiga ko’ra mitoxondriyaga o’xshaydi. Xloroplast 
ham ikki qavat membranadan tashkil topgan. Tashqi 
membranasi silliq, ichki qavat membranasi ustma-ust 
terib qo‘yilgan tangalarga o’xshaydi. Ichki qavat mem-
branalarida xloro�ill donachalari bo’ladi. Xloroplast-
larda ATF ham sintezlanadi. Xloroplastlar ham yarim 
avtonom organoid bo’lib, bo’linish yo’li bilan ko’paya-
di.Xloroplastlarning ichki membranalari orasidagi 
bo’shliqda DNK, RNK va ribosomalar bo’ladi
3. Xromoplastlar 
— har xil rangga ega plastid-

---

48
Biologiya 10
alar. Gultojibarglar va mevalarning har xil ranglarda sariq, qizil, zarg’aldoq kabi bo’lishi 
xromoplastlarga bog’liq.
Plastidalar o’z ontogenezida biri-ikkinchisiga aylanib turadi. Xloroplastlar xromo-
plastlarga, leykoplastlar xloroplastlarga aylanadi.
Lizosomalar
— uncha katta bo‘lmagan membrana bilan o‘ralgan pufakchalar ko‘rin-
ishida bo‘lib, uning mebranalarida ko‘plab hazm qilish fermentlari joylashgan.Bu fer-
mentlar oqsil, uglevodlar, lipidlar va nuklein kislotalarni parchalaydi. Hujayraga fagosi-
toz yo‘li bilan oziq bo‘lakchalari o‘tsa bu moddalarni hujayra parchalab, o‘z faoliyati uchun 
foydalanishi mumkin. Hujayraga tushgan ozuqa bo‘lakchalari lizosomalar bilan birikkan 
holdagina parchalanishi mumkin. Lizosomada parchalangan moddalar diffuziya yo‘li bi-
lan gialoplazmaga o‘tadi. 
Vakuolalar. 
O‘simlik, zamburug‘ 
va ko‘pchilik protistalar hujayrasi 
tarkibida vakuola bo‘ladi. U bir qa-
vat membrana bilan o‘ralgan,uning 
bo‘shlig‘i ko‘pincha suv bilan to‘lgan 
bo‘ladi. U endoplazmatik to‘rni g‘ovak 
qismlari va Golji majmuasidan hosil 
bo‘lib turadi.Yosh o‘simlik hujayralar-
ida juda ko‘plab vakuolalar hosil bo‘ladi. Hujayra kattalashgan sari ular markaziy vakuola 
bilan bitta vakuolani hosil qiladi va hujayraning deyarli 90% ini egallaydi. 
Vakuola shirasi tarkibida turli organik birikmalar va tuzlar uchraydi. Vakuola shira-
si hosil qiladigan osmotik bosim hujayraga suvning o’tishini ta’minlaydi va uning tarang 
ya’ni, turgor holatini vujudga keltiradi.Bu o’simliklarning mexanik ta’sirlarga nisbatan 
mustahkamligini ta’minlaydi.
Demak, hujayraning membranali organoidlar bir va ikki qavat membranali organoid-
larga ajratiladi. Bir qavat membranali organoidlarga endopdazmatik to’r, Golji majmuasi, 
lizosoma, vakuola kabilar kiradi. Ikki qavat membranali organoidlarga esa mitoxondiriya, 
plastidalar misol bo’ladi. Har bir organoid o’ziga xos tuzilish va vazifaga ega.