Biologiya 17 14-04-2022. indd

Hayotning populyasiya, tur 
darajasi
.
Morfo�iziologik, genetik, 
ekologik, etologik jihatdan o‘xshash, 
kelib chiqishi umumiy bo‘lgan, 
o‘zaro erkin chatishib, nasldor avlod 
beradigan individlarning yig‘indisi 
populyatsiya deyiladi. Tur bir arealning 
muayyan joyida uzoq muddat mavjud 
bo‘lgan, o‘zaro erkin chatisha oladigan, 
ayrim belgi va xossalari bilan shu 
turning boshqa populyasiyalaridan 
farq qiladigan, nisbatan alohidalashgan 
populyasiyalar yig‘indisidir. Hayotning 
bu darajasida tur hosil bo‘lish 
jarayonlari sodir bo‘ladi. 
Hayotning ekosistema 
darajasi. 
Moddalar va energiya 
almashinuvi orqali o‘zaro bog‘langan 
tirik organizmlar va anorganik tabiat 
omillari yig‘indisi ekosistema deyiladi.
Ekosistema biologik sistema sifatida 
o‘zaro moddalar almashinuvi orqali og‘langan tarkibiy qismlar – biotop (yashash 
muhiti) va biotsenoz (tirik organizmlar jamoasi)dan tashkil topgan ochiq sistemalar 
hisoblanadi. Hayotning ekosistema darajasining elementar birligi har xil turlarga mansub 
populyasiyalardir. Ekosistema darajasida biotik munosabatlar, turlar soni doimiyligining 
boshqarilishi, turlarning hayotini ta’minlovchi biomassaning sintezlanishi; biosistemaning 
barqarorligini ta’minlovchi moddalar va energiya oqimi, moddalar va energiyaning davriy 
aylanishi, mavsumiy o‘zgarishlar kabi jarayonlar kuzatiladi. 
Hayotning biosfera darajasi.
Ekologik nuqtayi nazardan biosfera Yer sayyorasidagi 
barcha ekosistemalarni birlashtiradigan, to‘xtovsiz moddalar va energiya almashinuvi 
sodir bo‘ladigan global ekosistemadir. Biosfera - Yer sayyorasining tirik organizmlar 
yashaydigan qobig‘i. Biosferaning barqarorligi unda kechadigan barcha jarayonlarning 
tartibliligida, ya’ni biosferani tashkil etuvchi tirik organizmlarning o‘zaro murakkab 
munosabatlari xilma-xilligida, moddalar davriy aylanishining dinamik muvozanatida 

---

8
Biologiya 10
namoyon bo‘ladi. Biosferaning asosiy vazifasi Yerdagi hayot shakllarining xilma-xilligini 
va ularning uzoq davr mobaynida saqlanishini ta’minlashdan iborat. Biosfera darajasining 
asosiy yo‘nalishi biologik xilma-xillikni saqlash orqali biosferaning dinamik barqarorligini 
ta’minlashdan iborat. Biosfera darajasida Yerdagi hayotiy jarayonlarning davomiyligini 
ta’minlaydigan muhim global jarayonlar sodir bo‘ladi. Quyosh energiyasining uzluksiz 
qabul qilinishi, fotosintez jarayonida erkin kislorodning hosil bo‘lishi, ozon qatlamining 
mavjudligi va karbonat angidrid gazi miqdorining doimiy saqlanishi, tirik organizmlarning 
zarur kimyoviy moddalar bilan ta’minlanishi hamda turlar va ekosistemalar biologik 
xilma-xilligining rivojlanishi uchun yetarli shart-sharoitlarning mavjudligini 
olish mumkin.
Zamonaviy biologiya biosfera darajasida umumbashariy muammolarni, 
masalan, Yer sayyorasi o‘simliklar qoplami tomonidan kislorod ajralishi 
intensivligini aniqlash, atmosfera tarkibidagi karbonat angidrid gazi 
konsentratsiyasining inson faoliyati bilan bog‘liq holda o‘zgarishi, Yer 
yuzida biologik xilma-xillikning hamda biosferaning dinamik va barqaror 
holatini saqlab qolishga qaratilgan muammolarni hal etadi.