Biologiya 17 14-04-2022. indd

1.7 OQSILLAR
 Tayanch bilimlarni sinang. 
Odam organizmida oqsillar qanday ahamiyatga ega? 
Qanday oziq-ovqat mahsulotlari oqsillarga boy bo‘ladi? 
Oqsillar (protein) hujayraning asosiy qurilish materialidir. Har bir tirik organizmda 
oqsillar mavjud. Oqsillarning har biri o’ziga xos tuzilish va funksiyalarga ega. Oqsillar 
asosan uglerod (C), vodorod (H), va kislorod (O), azot (N), oltingugurt (S)dan iborat.
Aminokislotalar
. Aminokislotalar oqsil molekulalarining monomerlari 
hisoblanadi. Aminokislotalar aminoguruh (NH
2
) va karboksil guruhi (COOH) ga 
ega organik birikmalardir. Aminokislotalar bir-biridan radikallari bilan farqlanadi. 
Radikallarining o‘ziga xos xususiyatlari, aminokislotaning xossalarini belgilaydi va oqsil 
molekulalari funksiyalarining asosi hisoblanadi. 
Aminokislotalarning turlari 150 dan ortiq, ammo tabiiy oqsillarni hosil qilishda 
faqat 20 ta aminokislota ishtirok etadi. -jadvalda ushbu aminokislotalarning to’liq va 
qisqartirilgan nomlari ko’rsatilgan.
Hujayraning organik moddalari orasida 
oqsillar
ulushi quruq moddaning yarmidan 
ko‘pini tashkil qiladi. Oqsillar – aminokislotalardan tashkil topgan polimerlardir.
Oqsillar ovqat hazm qilish jarayonida parchalanib erkin aminokislotalarni hosil qiladi. 
Bu aminokislotalardan organizm hujayralari uchun zarur oqsillarni hosil qilishda 
foydalaniladi. 

---

24
Biologiya 10
Oqsillarning tuzilishi.
Bir aminokislotaning aminoguruhi (NH
2
) boshqa aminokislotaning karboksil 
guruhi (COOH) bilan o’zaro ta’sirlashib, bir molekula suv ajralishi hisobiga 
aminokislotalar bir-biri bilan birikadi. Bunda aminoguruh qoldig’ining azot atomi 
va karboksil guruh qoldig’iining uglerod atomi o’rtasida hosil bo’lgan kovalent 
bog’ peptid bog’i deyiladi. Ikkita aminokislotadan iborat birikma dipeptid, 10 
tadan ortiq aminokislota qoldig’idan iborat birikma polipeptid deyiladi. Odatda, 
oqsil molekulalari yuzlab va minglab aminokislota qoldiqlarini o‘z ichiga olgan 
polipeptidlardir
.
Raqamlar takrorlanmasligi sharti 
bilan 1, 2, 3, 4, 5 raqamlaridan 120 ta
besh xonali son yasash mumkin. Bir-
inchi raqamni tanlashning beshta usu-
li, ikkinchisini tanlashning to’rtta usuli, 
uchinchisini tanlashning uchta usuli, 
ikkinchisini tanlashning ikkita usuli va 
oxirgi raqamni tanlashning bir usuli 
mavjud. Umumiy soni 5 x 4 x 3 x 2 x 
1 = 5! = 120. Yuqoridagi shart asosida 
20 xil aminokislotadan necha xil oqsil 
tuzish mumkin? 
Oqsillar aminokislotalarning aniq tartib-
da joylashgan ketma-ketligidan iborat bo‘lib, 
ushbu tartib oqsilni kodlovchi DNKdagi irsiy 
axborot – gen strukturasi bilan belgilanadi. 
Oqsil molekulasida aminokislotalarning joy-
lashish tartibi, turning o‘zgarmas xossasidir.
Bir turga mansub organizmlarda uchray-
digan oqsillar juda ko’p va xilma xil bo’lib, 
har bir oqsil o’ziga xos aminokislotalar kel-
ma-ketligidan iborat va turli funksiyalarni 
bajaradi. Shu bilan birga, har xil turga man-
sub organizmlarda bir xil vazifani bajaruvchi 
oqsillar mavjud. Ammo bu oqsillar aminokis-
lotalar ketma-ketligi bilan farqlanadi. 
Biz ali�bodagi har�lar yordamida ko‘plab 
so’zlar tuzamiz. Xuddi shu kabi 20 xil amino-
kislota yordamida tarkibidagi aminokislotalar 
soni va ularning tartibi bilan bir-biridan farq 
qiluvchi ko‘plab oqsillarni hosil qilish mumkin. 
2-rasm. Aminokislotalarning o‘zaro birikishi.

---

25
Biologiya 10