Biologiya 17 14-04-2022. indd

Jinsni aniqlash. 
Organizmlarda jinsni aniqlash muddatiga ko’ra uch guruhga ajrati-
ladi.. Organizmlarda jinsni aniqlashning progam tipida jins tuhum hujayra otalanmasdan 
oldin ma’lum bo’ladi. Masalan, kolovratkalar, chuvalchanglarda urg‘ochi organizmda yir-
ik, sitoplazmaga boy va mayda sitoplazmasi kam bo‘lgan tuxum hosil bo’ladi. Urug’lan-
ish natijasida sitoplazmaga boy tuxum hujayradan urg‘ochi, mayda, sitoplazmasi kam 
tuxum hujayradan esa erkak organizmni hosil bo’ladi. Jinsni aniqlashning epigam xilida 
jins shakllanishi tashqi muhit omillariga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ayrim chuvalchanglar 
urug;langan tuhum hujayrasi toshlarga yopishib erkin hayot kechirsa urg’ochi, urg’ochi 
organizmga yopishib parazitlik qilsa, erkak organizm rivojlanadi. Jinsni aniqlashning sin-

---

110
Biologiya 10
gam tipi keng tarqalgan bo`lib, ins tuhum hujayralar urugianish davrida ma’lum bo’ladi. 
Bunda jinsni asosan jinsiy xromosomalar belgilaydi. Masalan sut emizuvchilarda, drozo-
�ila pashshasida jins shu usulda aniqlanadi.
Odamlarda XX ayol jins, XY erkak jinsini ifodalaydi. Jinsiy bezlar ayollar tanasida tux-
umdon, erkaklarda urug‘don bo‘lishi bilan belgilanadi. Aniqlanishicha odam homilasida 
jinsiy hujayralar jinsiy bezlarning epiteliysidan shakllanadi. 
Demak, tabiatda organizmlar jinsini bilish populatsiyalardagi o’zgarishlarni 
o’rganishda muhim hisoblanadi. Odamlarda jinsni o’rganish irsiy kasalliklarni irsiylanish 
qonuniyatlarini o’rganishda, ularni oldini olishda, qarindoshlar o’rtasida nikohni 
oqibatlarini tahlil qilishda ahamiyatlidir.
Yangi bilimlarni qo‘llang.
Bilish va tushunish
1.
Jinsiy dimor�izm nima?
2. 
Gomogametali va geterogametali urg‘ochi organizmlarga misollar keltiring
3. 
Jinsni aniqlash mexanizmlarini ayting.