Biologik kimyo

13.5.1. Endokrin bezlar va ularning gormonlari


Jinsiy bezlar (gonadlar) - sut emizuvchilarda aralash sekretsiyali juft organlar. Jinsiy bez hujayralarida tashqi sekretsiya bilan bir qatorda ichki sekretsiya – jinsiy gormonlar ishlab chiqariladi.


Urug`donlar - erkaklik gonadlari. Urug`don yo`llarida spermatogenez jarayoni bajarilib, ular orasida joylashgan Leydig hujayralarida erkak organizmida

424

ko`payish funktsiyalarini boshqaruvchi asosiy erkaklik jinsiy gormoni (androgen) -

testosteron hosil bo`ladi. Urug`donda yana kam miqdorda ayollik jinsiy

gormonlari va ingibin sintezlanadi, Ingibin - spermatogenez ingibitori hisoblanadi.

Tuxumdonlar (ovaria) - ayol gonadlari. Tuxumdonning ichki sekretsiya qismi follikulalar – sariq tanachalardan iborat. Tuxumdonlarning asosiy gormonalari – estrogenlar (estradiol, estriol, estron) ikkilamchi ayollik jinsiy belgilarini ta`minlaydi; progestinlar (progesteron) - sut emizuvchilarda homila rivojlanishi va jinsiy siklni normal kechishini boshqaradi; tuxumdon hujayralarida qisman androgenlar ham hosil bo`ladi.


Buyrak usti bezlari (glandula suprarenalis) - juft organ, yuqori umurtqalilarda buyrakning yuqori qutblari yaqinida joylashgan. Ikkita mustaqil endokrin bezlaridan iborat: po`stloq va mag`iz qismlari.


Buyrak usti bezlari po`stloq qismi (adrenal po`stloq yoki interrenal to`qima)

hujayralari shakli bo`yicha uch qismdan iborat. Ustki qismi gormoni - aldosteron Na<sup>+</sup>, K<sup>+</sup> almashinuvi va N<sup>+</sup> ekskretsiyasini boshqaradi; o`rta qismi - kortizon va

kortikosteron, ichki qismida esa - kortizon ishlab chiqaradi. Bu gormonlar uglevod va oqsillar almashinuvini boshqaradi, organizmning ichki va tashqi muhit sharoitiga nospetsifik moslanishida ishtirok etadi. Ichki to`rsimon qismida androgenlar qatorining ba`zi biologik faol bo`lmagan birikmalari (androstendion, adrenosterinlar) hosil bo`ladi. Periferiyada ushbu birikmalar erkaklik jinsiy gormonlarining faol shakllari – androgenlarga aylanadi.