Biokimyo pmd

Fermentlar faolligining boshqarilishi

Metabolizmni tashkil etuvchi kimyoviy reaksiyalarning tezligi muhit

sharoiti va fiziologik holatga bog‘liq ravishda o‘zgaradi (boshqariladi).

Metabolizmni boshqarishning asosiy mexanizmlaridan bo‘lib ferment

faolligini boshqarish hisoblanadi. Boshqarilishning 3 bosqichi mavjud:

1. Hujayra ichi boshqarilishi (substratlar, metabolitlar, aktivatorlar,

ingibitorlar, pH, harorat, allosterik fermentlar). Bunday boshqarilish

avtomatik kechadi.

2. Gormonal boshqarilish. Oqsil tabiatli gormonlar va aminokislota

hosilalari hujayraviy fermentlarni adenilatsiklaza tizimi orqali, steroid

gormonlar va tiroksin gen darajasida fermentlar sintezini jadallashtiradi.

3. Nerv tizimi orqali boshqarilish.

Hujayra ichi boshqarilishi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

a) faol bo‘lmagan o‘tmishdoshning faollanishi – proferment yoki

zimogenning;

b) faol bo‘lmagan oqsil-faol ferment kompleksini dissotsiatsiya qilish

yo‘li bilan faollashtirish;

d) ferment molekulasiga spetsifik modifikatsiya qiluvchi guruhni

kiritish orqali faollantirish (fosforillanish/defosforillanish);

e) teskari bog‘lanish orqali allosterik boshqarilish.

---

124

Har bir fermentning faolligi avvalambor substrat va reaksiya

mahsulotining konsentratsiyasiga bog‘liqdir:

                                          V+1

                                      S  ––

→ P

                                          V-1

Substrat va reaksiya mahsulotlari bilan bir qatorda fermentlar

faolligini boshqaruvchilarga koferment va kofaktorlarni keltirish

mumkin. Biologik sistemalarda ular konsentratsiyasini o‘zgartirish bitta

emas, balki bir guruh fermentlar faolligini o‘zgartirishi mumkin.

Fermentlar faolligini va shu jumladan, metabolik yo‘llarni

boshqarishda modifikatorlar muhim rol o‘ynaydi: ijobiy (effektorlar)

va salbiy (ingibitorlar). Effektor vazifasini kofaktorlar, metallar,

substratlar, metabolitlar o‘taydi.

Reaksiya tezligini pasaytiruvchi moddalarga fermentlar  ingibitorlari

deb ataladi. Oqsil denaturatsiyasini vujudga keltiruvchi moddalar va

omillar (qizdirish, kislota, ishqor, og‘ir metall tuzlari va boshqalar)

fermentlarni ingibirlaydi. Qaytar va qaytmas ingibirlanish tafovut etiladi.

Qaytar ingibirlanishda reaksiya tezligining pasayishi ingibitor va

ferment o‘rtasidagi reaksiya tezligini qaytar pasayishi hisobiga boradi:

    E+I 

↔ EI

Fermentlarning qaytmas ingibirlanishi mustahkam ferment va

ingibitor ta’sirida birikma hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi: