Biokimyo pmd

MODDALAR ALMASHINUVI VA FUNKSIYALARNING

GORMONLAR  ISHTIROKIDA IDORA ETILISHI

 Idora etish mexanizmlarining ta’siri natijasida hujayralarda barcha

kimyoviy reaksiyalar va fizik-kimyoviy jarayonlar tezliklarining bir-

biriga moslashishiga erishiladi hamda barcha organlar funksiyalarining

uygunlashuvi va organizmning tashqi muhit o‘zgarishlariga mos

reaksiya ko‘rsatishi ta’minlanadi.

Idora etish sistemasining ta’siri tufayli organizm optimal rejimda

ishlaydi va tashqi taassurotlar hamda ichki o‘zgarishlarga javob bera

oladi. Organizm ichki muhitining o‘zgarmay, birdek bo‘lib turishiga

gomeostaz deb ataladi. Organizmning quyidagi holatlarida ba’zi

ko‘rsatkichlar o‘zgarishi mumkin:

1. Ontogenez. Ontogenez davrida turli genlarning faolligi turlicha

bo‘lib, ba‘zilarning ta’siri toxtab qoladi, ba‘zilari esa ma’lum davrlarda

faol bo‘ladi. Buning natijasida metabolik jarayonlar, a‘zolar tuzilishi,

funksional holati o‘zgaradi.

2. Siklik o‘zgarishlar (bioritmlar). Fermentlar faolligi, gormonlar

va ba’zi metabolitlar miqdorining siklik o‘zgarib turishi ma’lum. Bu

o‘zgarishlar yilning mavsumi, sutkaning vaqtiga bog‘liq bo‘lishi

mumkin.

3. Fiziologik aktivlikning o‘zgarishlari, ularning harakat aktivligi,

nerv sistemasi, sezgi a’zolari, hazm qilish sistemasining funksional

holatiga bog‘liqdir.

4. Organizmda tashqi omillar tufayli yuzaga keladigan adaptiv

o‘zgarishlar: sovuqda issiqlik hosil qilishning kuchayishi, havoda

kislorod miqdori kam bo‘lganda gemoglobin konsentratsiyasining

ortishi bunga misol bo‘la oladi.

5. Tashqi muhitning shikastlovchi omillarga javoban yuzaga

keladigan reaksiyasi. Antigenlarga qarshi antitelolar sintezi, yot

moddalarning ta sirida mikrosomal gidroksilazalar sintezining ortishi,

---

315

qon tomirlari shikastlanganda tromblar hosil bo‘lishi, yalliglanish

reaksiyasi va boshqalar bunga misol bo‘la oladi.

Organizmdagi gomeostazning saqlanishida moddalar

almashinuvining boshqarilishi alohida o‘rin tutadi va uning quyidagi

darajalari tafovut etiladi:

Birinchi darajasi. Idora etishning hujayra ichidagi mexanizmlarini

o‘z ichiga oladi. Bunda fermentlar faolligi alohida orinni egallaydi va

unga quyidagi uch usul bilan ta’sir etish mumkin:

a) fermentlarni ingibirlash yoki faollashtirish, muhit va harorat,

kofaktor va kofermentlar, oraliq metabolitlar miqdorini o‘zgartirish

orqali ta’sir etish mumkin;

b) fermentlar va ba’zi oqsillar sintezini induksiya yoki repressiya

qilish, ular parchalanish tezligini o‘zgartirish yoli bilan ular miqdorini

o‘zgartirish mumkin;

d) membrana orqali moddalarning o‘tishiga ta’sir etish orqali.

Endokrin sistema idora etishning ikkinchi darajasidir (77-rasm).

Ma’lum bir ta’sirotga javoban ichki sekretsiya bezlaridan gormonlar

ajralib chiqadi va ular nishon hujayralarda ichki mexanizmlar orqali u

yerdagi modda almashinuvini tegishli ravishda o‘zgartiradi. O‘z

vazifasini bajarib bo‘lgan gormon maxsus fermentlar ta’sirida

parchalanadi.