«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

ТИПИК БЎЗ ТУПРОҚЛАРДАН ЛАМИКОР ДЕҲҚОНЧИЛИКДА 
ФОЙДАЛАНИШНИНГ ГУМУС ВА АСОСИЙ ОЗИҚА МОДДАЛАРИ 
ЗАҲИРАЛАРИГА ТАЪСИРИ 
Боиров А.Ж.- қ.х.ф.н., Абдурахмонов Н.Ю.- б.ф.д., Нуриддинова Х.Т.– 
қ.х.ф.ф.д. (PhD)., Жўраев Ш.А.– таянч докторант 
Тупроқшунослик ва агрокимё илмий-тадқиқот институти 
 
Мавзунинг долзарблиги.
Тупроқнинг сув-физик, физик-кимёвий 
хоссалари ҳамда гидротермик, ҳаво ва озиқа режимлари гумус миқдорига 

---

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
261 
боғлиқлиги сабабли тупроқ органик моддаси миқдори уни унумдорлигининг 
муҳим интеграл кўрсатгичидир.
Тупроқ гумуси энергия аккумулятори ҳамда тупроқдаги кўп биокимёвий 
ва кимёвий жараёнлар учун тежамкор энергия манбаи бўлиб хизмат қилади [1]. 
Айни пайтда чириндининг ҳар йилги ҳосил бўлиши ва минерализацияси 
жараёнлари тупроқ эритмасига тизимли равишда озиқа элементларининг 
ўсимликлар ўзлаштираоладиган шаклларда киришига олиб келади [2]. 
Лалмикор деҳқончиликда фойдаланиладиган тупроқлар гумусининг 
ўсимлик илдиз тизими тарқаладиган қатламдаги заҳиралари, қурғоқчилик 
шароитларида гумусли қатламда сақланган намлик ҳисобига ўсимликларнинг 
сув билан таъминланишини яхшилаши, мақбул ҳаво режимини таъминлаши 
сабабли тупроқлар ишлаб чиқариш қобилиятининг асосий кўрсатгичи бўлиб 
ҳисобланади ва экинларнинг барқарор ҳосилдорлигини белгилайди. 
Тупроқ азоти заҳиралари эса асосан тупроқ органик моддасининг 
парчаланиши ва минерализацияси ҳамда янги азот тутувчи бирикмаларнинг 
биологик синтезига боғлиқдир. Шу сабабли тупроқ азот заҳиралари унинг 
гумус заҳиралари миқдорига боғлиқ равишда ўзгаради. 
Тупроқларда фосфор заҳиралари тўғрисида маълумотлар жуда кам бўлиб, 
бу ҳолат тушунарлидир. Сабаби, азот заҳиралари қанча кўп бўлса, шунчалик 
азотнинг ўсимликлар ўзлаштираоладиган шакллари кўпайиши имкониятлари 
бор, лекин фосфор муаммоси ўзгача характерга эга. Яъни тупроқ таркибидаги 
фосфорнинг асосий қисми ўсимликлар ўзлаштираолмайдиган шаклда бўлиб, 
уларнинг ўзлаштириладиган шаклга ўтиши мураккаб ва секин кечадиган 
жараёндир.
Лекин, бу жараёнлар қайтмас эмас. Тупроқ эритмасидаги фосфор 
миқдори ўсимликлар ва микрорганизмлар томонидан ўзлаштирилиши 
натижасида камайиши билан, тупроқдаги ўзлаштирилмайдиган шаклдаги 
(биринчи навбатда тупроқ қаттиқ қисми юзасидаги адсорбция қилинган 
фосфор) фосфор эритмага ўта бошлайди. Бу жараён фосфор миқдори юқори 
бўлган тупроқларда жадалроқ кечади. Шу сабабли тупроқнинг фосфор 
заҳираларини ҳам ўрганиш маълум бир аҳмиятга эга. 
Республикамизнинг бўз тупроқлари калийга бой. Лекин, охирги йилларда 
суғорма деҳқончиликда улардан фойдаланиш натижасида калийнинг 
ўсимликлар ўзлаштираоладиган шаклларининг камайиб бориши кузатилмоқда. 
Лалми тупроқларда ҳаракатчан калий миқдорларининг ўзгаришлари 
тўғрисидаги маълумотлар эса бизга маълум манбаларда учрамади. 
Тадқиқот усуллари. Тупроқларни ўрганиш географик маршрутли қиёсий 
усулда, тупроқ намуналари таҳлиллари “Агрохимические методы исследования 

---