«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

 
Саур арчазорлар формацияси – 
Juniperus semiglobosae,
 
Ўрик арчазорлар формацияси – 
Junipereta turkestanicae 
ҳам учраб, денгиз сатҳидан 1400-3200 м баландликда кенг экологик диапазонга 
эга бўлиб, тоғ ёнбағирларида тарқалган. Арчазорлар Зоминсув ҳавзаси юқори 
қисмида қуйидаги дарёлар: Кўлсув, Туятош, Оқтош, Чандирсой, Қизилмозор, 

---

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
124 
Катташир, Мачитсой, Ўриклисой, Исмани, Қашқасув, Майдонарчасой, 
Қуругалдрвут ва бошқа сойларнинг ҳар иккала соҳилида кенг тарқалиб, асосий 
арча ўрмонларини ҳосил қилган. 
Арчазорлар юқори чегараси денгиз сатҳидан 3000-3200 м да бўлиб, улар 
ётиб ўсадиган (ёйилган) шаклда бўлиб, асосан юқори тоғ ўсимлик типлари 
таркибида аралашган ҳолда учрайди. Ҳавзада арчазор ўрмонларидан кенг 
тарқалгани – қора арчазорлар формацияси бўлиб, денгиз сатҳидан 1500-2500 м 
баландликда 
Зоминсув 
дарёси 
бўйлаб 
Еттикечув 
қишлоғидан 
то 
Қизилмозоргача 20-22 км кенгликда, Молгузар тоғи шимолий этакларида эса 3-
5 км кенгликда тарқалиб, турли тупроқ типларига мос ҳолда кўплаб 
асссоциациялар ҳосил қилади. Аммо уларни қадимдан халқ хўжалигида турли 
мақсадда режасиз фойдаланишлари оқибатида майдони камайиб, таркиби, 
тузилиши ҳам ўзгариб боришини Р.С. Верник, Р.Д. Мельникова, Ш. 
Камаловлар адабиёт маълумотлари асосида кўрсатишган. Ҳозирги кунда ҳам 
айниқса, қора арчазорларда меъёридан кўп мол боқиш уларнинг тикланишига 
халақит беради, янги униб чиққан ёш арча кўчатларни моллар топтаб, ем-хашак 
ўриб олинганда ўрилиб пайҳон бўлмоқда.
Қора арчазорлар формациясида доминант тур – 
Juniperus seravchanica
Ўзбекистонда, жумладан Туркистон тоғида энг кенг тарқалган қора арчазорни 
ҳосил қилади. Қора арча кўпроқ экологик мослашишга эга бўлиб, катта 
баландлик диапазонга эгадир. Қора арчазорлар Зоминсув ҳавзасида ҳам энг 
кенг тарқалган бўлиб, уларнинг ассоциациялари ажратилган. Бу ассоциациялар 
таркибида асосан буғдойиқ, шувоқ, бетага, қўзиқулоқ, ранг, қўнғирбош, 
астрагал, эфемерлар, дарахт ва буталар билан аралаш ҳолда жамоалар ҳосил 
қилади.
Зоминсув ҳавзасида саур арчазорлар 
(Juniperus semiglobosa),
қора 
арчазорлар 
(J. zeravschanica)
ва ўрик арчазорлар 
(J. turkestanica)
оралиғида 
тарқалиб, унинг таркибида кўпинча қора арча ва ўрик арча ҳам учраб туради. 
Саур арчазорлар асосан денгиз сатҳидан 2500-3000 м баландликларда 
Еттикечув супалигидан юқорида Кўлсой, Чандирсой, Исмани дарёларининг 
ўрта оқимидан юқорида учраб, 2-3 км кенгликда тарқалган. Зоминсув 
ҳавзасининг юқори қисми Зомин қўриқхонаси таркибида бўлганлиги сабабли, 
ўрмонларни асраш йўлга қўйилган. Аммо маҳаллий аҳолининг мол сонининг 
меъёридан кўплиги сабабли, бу арчазорлар атрофида ҳам пайҳонланиш давом 
этмоқда. Тадқиқотлар натижасида Мачитлисой, Кўлсой, Чандирсойларнинг 
ёнбағирларида мол кам ейдиган 
Acroptilon repens,
Cirsium lanceolatum
каби 
бегона ўтлар уларнинг пайҳон бўлиш даражасини кўрсатувчи турлар бўлиб 
ҳисобланади. 

---