Biofizika kitob yangisi 2013. doc

Sinov savollari 
 
1. Qaytar va qaytmas jarayonlar nima? 
2. Biologik tizimlarda energiyaning saqlanish qonunini ta’riflang! 
3. Ichki energiya nima? 
4. Termodinamikaning ikkinchi qonuni? 
5. Tirik organizm ochiq termodinamik tizim? 
6. Entropiya va uning fizik mohiyatini tushuntiring! 
7. Prigojin teoremasini ta’riflang! 
8. Veterinariyada kriogen texnikasidan foydalanishni asoslang! 
9. Tirik organizmda issiqlik balansini tushuntiring! 
10. Veterinariyada termodinamik usullardan foydalanishga misollar
keltiring. 
 
 
 
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

126
 
 
 
 
 
VII bob. BIOELEKTROMAGNETIZM. 
 
§ 7.1. Elektr maydoni va uning asosiy xarakteristikalari 
Elektr maydoni materiyaning ko’rinishlaridan biridir. Shu maydonda turgan 
elektr zaryadlariga maydon tomonidan kuch ta’siri vujudga keladi. Biologik 
to’qimalarda hosil bo’ladigan elektr maydonning xossalari organizm holati haqida 
axborot beradi. 
Qadim zamondan shoyiga ishqalangan qahrabo o’ziga mayda buyumlarni 
tortishi aniqlangan. Hozirgi vaqtda hamma moddalar tarkibida ikki xil zaryad 
bo’lishi mumkinligi aniqlangan. Teriga ishqalangan shishada paydo bo’lgan zaryad 
musbat, movutga ishqalangan ebonitda paydo bo’lgan zaryad man-fiy bo’ladi. Bir 
xil ishorali zaryadlar o’zaro itarishadi, turli xillari esa torti-shadi. 
Amerikalik olim Milliken elektr zaryad diskret qiymatlariga ega bo’lganligini 
aniqladi. Eng kichik zaryad elementar zaryad deb ataladi va uning qiymati ye = 1,6 
x 10
-19 
Kl
. Elektron massasi 
31
10
11
,
9
−
⋅
=
e
m
kg zaryadi manfiy va proton massasi 
27
10
76
,
1
−
⋅
=
ρ
m
kg bo’lib, musbat zaryadlidir. 
1843 yilda Faradey zaryadlarning saqlanish qonunini yaratdi: har qanday 
yopiq tizimda elektr zaryadlarning algebrik yig’indisi o’zgarmasdan qoladi.
 
∑
=
=
n
i
i
const
q
1
1785 yilda Kulon qo’zg’almas zaryadlar orasidagi o’zaro ta’sir kuchini 
aniqlovchi qonunni yaratdi; vakuumdagi ikkita nuqtaviy zaryad orasidagi o’zaro 
ta’sir kuchi zaryadlar miqdorlari ko’paytmasiga to’g’ri proporsional, ular orasidagi 
masofa kvadratiga teskari proporsionaldir. 
2
2
1
r
q
q
k
F
⋅
=
(7.1) 
bunda k proporsionallik koeffisiyenti bo’lib, uning qiymati 
0
4
1
πε
=
k
o
ε
=8,85.10
-12 
f/m -elektr doimiysi (yoki vakuumning dielektrik 
singdiruvchanligi) deyiladi. 
Ushbuni e’tiborga olib, vakuumda zaryadlarning o’zaro ta’siri uchun Kulon 
qonuni quyidagicha yoziladi:
2
0
2
1
4
r
q
q
F
πε
⋅
=
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

127
Elektr zaryadlarining o’zaro ta’sir qilishga vosita bo’lgan materiya turi elektr 
maydon deyiladi. Elektr maydonning kuch xarakteristikasi bo’lib elektr maydon 
kuchlanganligi hisoblanadi. 
Elektr maydon kuchlanganligi - maydonning berilgan nuqtasiga qo’yilgan 
nuqtaviy zaryadga ta’sir etuvchi kuchning, shu zaryadga bo’lgan nisbatiga aytiladi. 
0
0
q
F
E
=
(7.2) 
Kuchlanganlik vektor kattalik bo’lib, uning yo’nalishi berilgan nuqtasida 
joylashgan nuqtaviy musbat zaryadga ta’sir etuvchi kuch yo’nalishi bilan bir xil 
bo’ladi. Elektr maydon kuchlanganligi grafik usulida kuch chiziqlar yordamida 
tasvirlanadi. 
Elektr maydonning kuch chiziqlari – uning har bir nuqtasiga o’tkazilgan 
urinma kuchlanganlik vektori bilan mos keladigan xayoliy chiziqqa aytiladi.
 
Maydon chiziqlari parallel va bir xil uzoqlikda joylashgan bo’lsa bir jinsli maydon 
bo’ladi. Nuqtaviy zaryad kuchlanganligi quyidagicha ifodalanadi: 
2
4
1
r
q
o
⋅
=
Ε
πεε
(7.3) 
Elektr maydon kuchlanganlik birligi
 v/m
Elektr maydonning energetik xarakteristikasi potensialdir. Elektr maydonida 
q 
zaryad 1 
a
va 1 b trayektoriya bo’yicha 1 dan 2 ga qarab siljiganda maydon 
kuchlari tomonidan ish bajaradi. Bu ish elektr maydon kuchlanganligi orqali 
ifodalaniladi. 
7.1-rasm. 
Elektr maydonida zaryadni ko’chirishda bajarilgan ishni hisoblash 
chizmasi.