Bioelektrogenez Biopotensiallarni kelib chiqishi Tirik organizm turli qismlari orasida mavjud bo'lgan potensiallar farqi biopotensiallar deyiladi. Biopotensiallar hayvon va o‘simliklarning hujayralarida. to'qimalarida va organizmlarida paydo bo'ladi. Ulaming ba’zilari doimiy mavjud. ayrimlari tashqi ta'sirlar tufayli paydo bo'ladi. Elektr impulslari nerv, muskul to'qimalarining faoliyati vaqtida paydo bo‘ladi va tirik organizmlarda kechadigan fiziologik va patologik jarayonlarni aks ettirishi mumkin.
Bioelektrik hodisalami o‘rganish 1771-yilda L.Ga1vani tajribalaridan boshiandi.I838-yilda Matteuchi muskulning tashqi sirti musbat, ichki sirti manfiy zaryadga ega ekanligini aniqladi. Tinch holatdagi muskulning tashqi va ichki sirtlari orasidagi potensiallari esa muskulning qisqarishi, bezlar sekretsiyasi hujayralaming ta'sirlanishi paytida hosil bo‘ladi.
Tinchlik va harakat potensiallari Biopotensiallar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. G ‘alayonlanmagan holatda bo'lgan hujayraning tashqi va ichki qismidagi potensiallar farqiga tinchlikdagi potensial deyiladi. 2. Hujayraga tashqi ta’sir ko‘rsatilganda u g'alayonlanadi. Bunda o'lchangan potensiallar farqi harakat poiensiali deb ataladi . 1875-yilda ms fiziologi V.Y. Danilevskiy birinchi bo'lib, bosh miyaning biopotensiallarini aniqladi. Biopotensiallaming hosil bo'lishi ancha murakkab masala bo‘lib. hozirgacha uning to‘liq nazariyasi yaratilmagan. Hozirgi vaqtda 1952-yilda Xojkin, Xaksli, Kaslar taklif qilgan nazariya ko‘p qo'llaniladi. Shu nazariya bilan qisqacha tanishamiz. Biror to'qimaning potensialini uning tarkibidagi hujayralar potensiallari yig'indisi deb qarash mumkin. U holda hujayra tirik organizmning asosiy struktura elementigina emas, asosiy elektrik elementi hamdir. Hujayra va uni o‘rab olgan hujayradan tashqaridagi biologik muhitni, tashqi muhitdan yarimo'tkazgichli hujayra membranasi bilan ajralgan murakkab tizim deb qarash mumkin. Hujayra ochiq terniodinamik tizim bo‘lib, tashqi muhit bilan uzluksiz energiya, modda va informatsiya almashinadi. Bu almashinuv membranalarorqali amalga oshiriladi. Membrana oddiy holda lipid qatlamidan iboratdir. Lipidlar qatoriga neytral yog'lar, efirlar kiradi.
Membrana tashqi sirti qo'zg'atilmagan qismlariga nisbatan musbat zaryadli bo‘lib qoladi. Masalan, Kalmar gigant aksonining tinchlik potensiali —45 mV, qo‘zglalish tufayli hujayra ichining potensiali +40 mV boiadi. Potensialning to iiq o‘zgarishi yoki harakat potensiali 85 mV. membrananing natriy ionlari oikazuvchanligining oshishi qisqa vaqt davom etadi. soiigra u kamayadi, shu vaqtda kaliy ionlarining o'tkazuvchanligi oshadi, hu esa tinchlik potensiali tiklanishiga olib keladi. Harakat potensiali bir joyda yo‘q boisa-da hujayraning qo'shni qismini qo‘zg‘atadi. Natijada potensial impulsi tola bo'ylab tarqaladi. Harakat potensialining davom etish vaqti 2 ms, tarqalish tezligi esa 100 m/s. Baqaning muskul tolasi harakat potensiali 110 mV, it yurak muskul tolasi polensiali 120 mV. Elektr baliqlarda ancha katta harakat potensiali paydo bo‘ladi. Kichik bo‘!sa-da harakat potensiali hamma hayvonlar va o'simliklar hujayralarida paydo bo'ladi. Biopotensiallar mavjudligi hujayra hayotiy faoliyatining xarakterli belgisidir. Shuning uchun tashqi elektr maydoni hujayrada ro‘y beradigan jarayonlarga ta'sir etadi.
Donnan muvozanati - fazalardan biridagi zaryadni zarrachalarning, boshqa bir fazaga o`taolmasligi tufayli fazalar ortasida yuzaga keladigan ionlar muvozanatining bir turidir. Faraz etaylik, elektrolitga otkazuvchan membrana bilan ajratib qoyingan ikkita suv faza mavjud bolib, ularda A+V- elektrolit eritingan. Fazalarning birida (2-fazada) muqimnashgan musbat Q zaryadlar mavjud bolib, ular membranadan o`taolmaydi.
Tashuvchi va kanalli ionoforlar. a) tashuvchi ionoforlar ionlarni qaytaruvchi tarzda bog'laydi va ularni hujayra membranalari orqali olib boradi. (b) Kanal ionoforalari hujayra membranalari ichida ionlarni tashishni osonlashtiradigan kanallarni hosil qiladi.
Ionofor (dan.) Yunoncha ion va - telefon, "ion tashuvchisi") - bu ionlarni qaytarib bog'laydigan kimyoviy tur. Ko'p ionoforlar mavjud lipidda eriydi tashuvchi sub'ektlar ionlari bo'ylab hujayra membranasi. Ionoforlar gidrofob membranalar, masalan, tirik hujayralar yoki sintetik pufakchalarda joylashgan suyuq polimerik membranalar (tashuvchiga asoslangan ionli selektiv elektrodlar) yoki lipidli ikki qavatli qatlamlar orqali ionlarning tarqalishini katalizlaydi (lipozomalar). Tarkibiy jihatdan, ionofor tarkibida membrana bilan ta'sir o'tkazadigan gidrofilik markaz va gidrofob qism mavjud. Ba'zi ionoforlar sintezlanadi mikroorganizmlar ularning hujayralariga ionlarni import qilish. Sintetik ion tashuvchilar ham tayyorlandi. Kationlar va anionlar uchun tanlangan ionoforlar tahlilda ko'plab dasturlarni topdilar. Ushbu birikmalar, shuningdek, o'zlari bog'laydigan ion bilan birlashganda turli xil biologik ta'sirga va sinergetik ta'sirga ega ekanligini ko'rsatdi.
