Bino va inshootlar

Jamoat binolarini bloklashtirish (a) va kooperatsiyalash (b)
1 -tomosha muassasasi; 2 -umumiy ovqatlanish muassasasi; 3 -savdo
muassasasi; 4 -aloqa muassasasi; 5 -boshqaruv muassasasi; 6 -jamoat
tashkiloti; 7 -majlislar zali; 8 -umumiy vestibyul.
Jamoat binolarini bloklashtirish, muassasalar alohida binolarda
joylashgan holdagiga nisbatan, muxandislik kommunikatsiyalariga, elektr
tarmoqlariga, obodonchilikka va binoni ekspluatatsiya qilish bilan bog‘liq
bo‘lgan sarfxarajatlarni tejashga imkon beradi.
Kooperatsiya usuli qo‘llanilganda ham, ya’ni binodagi ayrim
xonalardan barcha muassasalar foydalanganda ham shu xonalarga
sarflanadigan qurilish xarajatlari tejaladi.
Jamoat binolariga qo‘yiladigan maxsus talablar.
1.Sanitariya-gigiena talablari.
2. YOng‘in xavfsizligi talablari.
Jamoat binolariga, barcha turdagi binolarga qo‘yiladigan asosiy
talablardan tashqari, ularning funksional vazifalaridan kelib chiqadigan
maxsus talablar ham qo‘yiladi. Bunday talablarga sanitariyagigiena talablari.
YOng‘inga qarshi talablar, favqulodda hodisalar paytida odamlarni
xonalardan va binodan majburiy evakuatsiya qilishda xavfsizlikni ta’minlash
va tomosha zallari uchun akustika talablari kiradi.
Sanitariya-gigiena talablari sog‘liqni saqlash muassasalarida,
maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktablarda, umumiy ovqatlanish
muassasalarida alohida ahamiyat kasb etadi. SHu talablardan kelib chiqgan
holda xonalarning tabiiy yoritilish darajasi va izolyasiya pejimi, ichki va
tashqi
to‘siq
konstruksiyalarning
tovush
izolyasiyasi,
binodagi
qo‘llaniladigan muxandislik jihozlarining turlari (isitish, ventilyasiya,
suniyyoritish sistemalari) belgilanadi.
O‘zbekiston iqlimi issiq deyarli barcha xududlarda iyul oyida tashqi
havoning o‘rtacha temperaturasi +21 °S dan yuqori. SHuning uchun
binolardagi doim odamlar bo‘ladigan xonalar, texnologiya va gigiena
talablariga ko‘ra quyosh tushmasligi kerak bo‘lgan hamda qizib ketishi
mumkin bo‘lmagan xonalarning derazalari gorizontning 130° dan 315° gacha

---

oralig‘ida joylashgan, ya’ni janubiy-sharq bilan shimoliy-g‘arb oralig‘idagi
sektoriga qaratilgan bo‘lsa, quyoshdan himoya qilish qurilmalari bilan
jihozlanishi talab qilinadi.
Xuddi shu sabab, shifoxonalardagi operatsiya xonalari, reanimatsiya
zallari va tug‘ruqxonalarining derazalarini shimolga, shimoliy-sharqqa va
shimoliy-g‘arbga qaratib, ya’ni quyosh deyarli tushmaydigan yoki qisman
tushadigan qilib joylashtirish tavsiya qilinadi.
Sil va boshqa yuqumli kasallarga mo‘ljallangan palatalar uchun talab
aksincha, ularning derazalarini sharq, janub va janubiy-sharq tomonga
qaratish tavsiya qilinadi.
Juda ko‘p jamoat binolari ularda bir vaqtda ko‘plab odamlar
to‘planishi bilan ajralib turadilar. Ko‘p hollarda bunday xonalarda tez
yonadigan narsalardan foydalaniladi (masalan, teatrlardagi dekoratsiyalar va
boshqa sahna jihozlari
)
. SHuning uchun jamoat binolarida yong‘inpaydo
bo‘lishining ehtimolini kamaytirish, uning tarqalishini cheklash, yong‘inga
qarshi kurashni osonlashtirish, konstruksiyalarning mustahkamligini va
ustivorligini saqlash, odamlarni tez va bexavf evakuatsiya qilish va yong‘in
oqibatlarini bartaraf qila olish maqsadida maxsus tadbirlar ko‘rilgan bo‘lishi
lozim.
Bu tadbirlardan quruvchilarning vazifalariga kiruvchilarini ko‘rib
o‘tamiz. YOng‘in tarqalishini cheklash uchun jamoat binolarining ichini
yonmaydigan materiallardan qilinadigan yong‘inga qarshi devorlar
(brandmauer) bilan qismlarga bo‘linadi. YOng‘inga qarshi to‘siq
konstruksiyalarning
turlari
vaularning
olovbardoshlik
chegaralari
to‘g‘risidagi ma’lumotlar 3.1-jadvalda keltirilgan.
YOng‘inga qarshi devorlar orasidagi binoning yoki undagi qavatning
maydoni binoning olovbordoshlik darajasi va undagi qavatlar soniga bog‘liq
holda cheklanadi (3.2-jadval).
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yong‘inga qarshi devorlar orasidagi may-
don 800 m
2
dan 6000 m
2
gacha bo‘lishi mumkin. Eng ko‘p maydon faqat bir
qavatli binolarda, u ham bo‘lsa binoning olovbardoshlik darajasi II darajadan
past bo‘lmagan hollarda bo‘lishi mumkin. Binodagi qavatlar soni ortishi
bilan yong‘inga qarshi devorlar orasidagi qavat maydoni keskin kamayadi.
Olovbardoshligi III darajali binolarda yong‘inga qarshi devorlar orasidagi
maydon bir qavatli binolarda ham 3000 m
2
dan ko‘p bo‘lmasligi kerak.
Bunday binolarning qavatlari soni ham 5 qavatdan ko‘p bo‘lmaydi.

---

Bir qavatli binolarda ikki qavatli qismi bo‘lsa va uning maydoni
umumiy maydonning 15 % dan kam qismini band qilgan bo‘lsa, u holda
yong‘inga qarshi devorlar orasidagi maydon bir qavatli binolar ychun qabul
qilish mumkin.
3.2-jadval
Binonin
g
olovbar-
doshlik
chegarasi
Eng
ko‘p
qavat
soni
Qavatdagi brandmauer devorlar orasidagi maydon, m
2
1-
qavatli
binoda
2-
qavatli
binoda
3-5 qavatli
binoda
6-9 qavatli
binoda
10-16
qavatli
binoda
I
16
6000
5000
5000
5000
2500

---

YOng‘in paytida odamlarni binodan tez va bexatar evakuatsiya qilish
talabidan kelib chiqqan holda, jamoat binolaridagi zal xonalar joylashtirilishi
mumkin bo‘lgan qavatlar soni ham cheklanadi (3.5jadval).
Demak, o‘rinlar soni 600 tadan ko‘p bo‘lgan zallar hatto
olovbardoshligi I, II darajali binolarda ham 3-qavatdan yuqorida
joylashtirilmasligi kerak. Kichikrok (300 tagacha o‘rinli) zallarni
16qavatgacha joylashtirish mumkin.
3.5-jadval
Binoning olovbardoshlik darajasi
Zaldagi o‘rinlar
soni
Ruxsat etilgan qavatlar
soni
I va II
300 tagacha
16
300 tadan 600
5

---

тагача
600 тадан кўп
3
III
300 тагача
3
тадан 600
300
тагача
2
IIIа, IV ва V
300 тагача
1
IIIб
тагача
500
1
IVа
100 тагача
1
Zal xonalarning asosiy konstruksiyalari himoyalanmagan metall
karkasdan qilinganda, ularni faqat bir qavatli binoda joylashtiriladi. Bunday
binoning tomida issiqlik izolyasiyasi qatlami qiyin yonuvchan yoki
yonmaydigan materiallardan qilinganda (olovbardopshik darajasi IIIa),
zaldagi o‘rinlar soni 300 tagacha bo‘lishi mumkin. Agar issiqlik izolyasiyasi
qatlami uchun yonuvchan materiallar qo‘llanilsa (olovbardoshlik darajasi
IVa), zaldagi o‘rinlar soni 100 tadan oshmasligi kerak.
Zal xonalarning asosiy konstruksiyalari yog‘ochdan qilingan hollarda,
hatto konstruksiyalar olovga chidamli qilib qayta ishlangan yoki biror qatlam
bilan himoyalangan bo‘lsa ham bino bir qavatli qilinishi kerak. Bino yog‘och
karkasli bo‘lganda zaldagi o‘rinlar soni 500 tagacha bo‘lishi mumkin,
karkassiz binoda esa 300 tadan oshmasligi talab qilinadi.
YOng‘inga qarshi talablardan kelib chiqqan holda, maktabgacha ta’lim
muassasalarida va maktablarda qavatlar soni 3 yoki 4 qavatdan oshirilmaydi.
Bunday qavatli binolarni qurish ham istesno tariqasida yirik va o‘ta yirik
shaharlardagina ruxsat beriladi.
Favqulodda holatlarda odamlarni binodan bexatar evakuatsiya qilish
uchun har bir qavatdan kamida 2 ta chiqish yo‘li bo‘lishi kerak. Bir qavatli
bino uchun chiqish eshigi, yuqoridagi qavatlar uchun esa zina chiqish yo‘li
hisoblanadi. Faqat 2 qavatli binolarda quyidagi hollarda ikkinchi chiqish
yo‘li sifatida tashqi ochiq (III tip) zinadan foydalanishga ruxsat berila di: a)
olovbardoshligi I va II darajali binolarda ikkinchi qavatdagi odamlar soni 70
tadan ko‘p bo‘lmasa;
b) olovbardoshligi III darajali binolarda - 50 tadan ko‘p
bo‘lmasa;
v) olovbardoshligi bundan past binolarda - 30 tadan ko‘p
bo‘lmasa.Tashqi ochiq zinalarning qiyaligi bolalar bog‘chalarida 45° dan va
boshqa jamoat binolarida 60° dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Bunday zina
pillapoyalarining kengligi kamida 0,8 m, yaxlit pog‘onasining kengligi esa
kamida 0,2m bo‘lishi kerak.

---

Jamoat binolaridagi zinalar joylashadigan zinaxonalar tabiiy
yoritiladigan bo‘lishi kerak. YOritish devorlardagi derazalar yordamida
amalga oshirilishi talab qilinadi. Olovbardoshligi I va II darajali ikki qavatli
binolarda har ikkinchi zinaxonani, uch qavatli binolarda esa zina
pillapoyalari (marshlari) orasidagi masofa 1,5 m dan kam bo‘lmagan hollarda,
zinaxonani yuqoridan yoritishga ruxsat beriladi.
Binodagi xonalarning eshigidan to binoning chiqish eshigigacha yoki
qavatdagi zinaxona eshigigacha bo‘lgan masofa ham binoning
olovbardoshlik darajasi, evakuatsiya yo‘lidagi odamlar oqimining zichligi (1
m2 pol yuzasiga to‘g‘ri keladigan odamlar soni) va xona eshigining qavatda
joylashgan o‘rniga bog‘liq holda chegaralangan (3.6-jadval).
Odamlar oqimining zichligini aniqlashda ko‘rilayotgan chiqish eshigi
yoki zinaxona eshigi yo‘nalishida joylashgan (masalan, koridorning boshqa
tomonida joylashgan) barcha xonalarda bo‘lishi mumkin bo‘lgan odamlar
soni hisobga olinishi kerak.
3.6-jadval
Xona eshigidan binoning chiqish eshigigacha yoki qavatdagi zinaxona
eshigigacha bo‘lgan masofa
Binoningolovbar- Masofa, m, odamlar oqimining zichligi (kishi/ m2) bog‘liq
doshlikdarajasi holda
2 gacha
2dan3 gacha 2dan4 gacha 4dan5 gacha 5danortiq
A. Zinalar yoki tashqi chiqish eshiklari orasida joylashgan
xona eshigidan
I va III
60
50
40
35
20
IIIb, IV
40
35
30
25
15
IIIa, IVa va V
30
25
20
15
10
B. Boshi berk yo‘lakka chiqadigan xona eshigidan
I va III
30
25
20
15
10
IIIb, IV
20
15
15
10
7
IIIa, IVava V
15
10
10
5
5