Bilimlendiriw ministrligi

Normandlardıń basıp alıwı. Angliyada korol hákimiyatınıń hálsirewi

onı daniyalılardıń basqınshılıq maydanına aylandıradı. Angl-saksler buǵan

qarsı XI ásirdiń 40-jıllarında kóteriliske shıqqanda, olarǵa Franciyanıń

arqasındaǵı Normandiya gercogı járdemge keledi. Biraq, kóp ótpey bul

járdem qalıs emesligi belgili boladı. Normandiya gercogi Vilgelm áskerleri

1066-jılı Angliyaǵa kelip túsedi. Gastings urısında normandlardıń atlı

rıcarları anglichanlardıń piyada áskerlerin qorshap aladı. Angliya korolı

Garold hám onıń áskerleri teńsiz urısta qaytıs boladı. Normandiya gercogı

korollıq taxtın iyelep, Vilgelm I atın aladı. Feodal jámiyetiniń úzil-kesil

ornatılıwı. Vilgelm jergilikli feodallar — angl-sakslar jerlerin tartıp alıp, óz

rıcarlarına bólip beredi. Sol waqıtta kishi hám orta jer iyeleri óz múliklerin

saqlap qaladı. Mámleketti qol astında saqlaw ushın kúshli korol hákimiyatı

zárúr edi. Vilgelm I barlıq feodallarǵa korolǵa sadıq bolıwǵa ant ishtiredi.

Koroldıń eń úlken múlikdar bolıwı, baronlarǵa bolsa jer múlikleriniń hár

túrli wálayatlardan beriliwi, Franciyadaǵı sıyaqlı ǵárezsiz graflıqlardıń

júzege keliwine tosqınlıq etedi. Normandlardıń basıp alıwı nátiyjesinde

Angliya diyqanlarına zulımlıq ótkiziw kúsheyedi. Óz hákimiyatın

bekkemlew maqsetinde normandlar Angliya boylap kóplep qorǵanlar

qurdırǵan. Olardan eń ataqlısı Londondaǵı Tauer bolıp, ol házirge shekem

bar. Angl-sakslerdıń úzliksiz kóterilis kóteriw qáwpi baronlardıń korol

átirapında jáne de birigiwıne alıp keledi. Basıp alınǵan mámleket

ekonomikalıq imkaniyatların biliw maqsetinde Vilgelm Evropada birinshi

mártebe 1086-jılı jer-múlik hám xalıq dizimin ótkeredi. Dizimge alıwshılar

sorawlarǵa tek haqıyqattı aytıp juwap beriwı haqqında ant ettiriliwi xalıq

arasında esap betleriniń «Qorqınıshlı sud kitabı» atın alıwına sebep boladı.

Baronlardıń xalıqqa zulım ótkiziwin sheklew ushın graflıqlardaǵı angl-saks

jergilikli sudları saqlap qalınadı. Mámleket graflıqlarǵa bólinip, olardıń

hárbirine korol wákili—sherif tayınlanadı. XII—XIII ásirlerden baslap

Angliyada diyqanlar gúresi kúsheyedi. Olardıń bir bólegi óz xojayınlarınan

qashıp ketip, toǵaylarda jasaydı. Qashqınlar birlesip feodallar, episkoplar,

hámeldarlar, korol sudyalarına hújimler uyımlastırǵan. Olardı xalıq qollap-

quwatlaǵan. XIV ásirde xalıq awızeki dóretpesiniń súyikli qaharmanına

aylanǵan Robin Gud tulǵası mine usı baylardıń dushpanı, ezilgen

miynetkesh xalıqtıń qorǵawshısı sıpatında súwretlenedi. Genrix II korollıǵı

dáwiri (1154— 1189) nde Angliyada finans hám áskeriy reformalar

ótkiziledi. Baronlarǵa áskeriy xızmet ornına ǵáziynege «qalqan pulı» salıǵın

tólewge ruqsat berildi. Bul korolǵa turaqlı jallanba ásker dúziw imkanın

berdi. «Ullı azatlıq xartiyası». III krest a tlanısı qa tnasıwshısı Rıchard I

Dáwjúrektiń inisi. Ioann korollıǵı dáwiri (1199—1216)nde qozǵalańlar jáne

de kúsheyedi. Óz kúshine isengen korol ayıpker esaplanǵan baronlardıń

múliklerin tartıp alǵan, vassallarınan úlken muǵdardaǵı tólemler talap

etken. Nátiyjede, bul siyasat hámmeni korolǵa qarsı etip qoyadı. Baronlar

rıcarlar hám qalalılar járdeminde 1215-jıldıń báhárinde qozǵalań kóteredi.

Paytaxt London xalqı kóterilisshilerge dárwazalardı ashıp beredi. Korol

«Ullı azatlıq xartiyası» atın alǵan hújjetke qol qoyıwǵa májbúr boladı. Onıń

tiykarǵı statyaları baronlar hám ruwxanıylardıń máplerin sáwlelendirgen.

Korol shirkewdiń erkin saylawlarına ámel etiwi, vassallardan ádettegiden

kóp tólemler almaw, baronlardı qamamaw, olardı mal-múliklerinen

ayırmaw shártlerin qabıl etedi. Ullı azatlıq xartiyası 63 statyadan ibarat

bolıp, rıcarlar hám erkin diyqanlarǵa da ayırım jeńilliklerdi beredi. Olardan

belgilengeninen kóp xızmet hám tólemler alıw qadaǵan etiledi. Hújjette

erkin adamlarǵa korol hámeldarlarınıń óz basımshalıqları hám qosımsha

járiymalardan qorǵaw wáde etilgen. Biraq, is júzinde oǵan tolıq ámel

etilmegen. Angliya parlamenti. Angliyada birinshi parlament 1265- jılı

shaqırıladı. Parlament quramında baronlardan tısqarı, ruwxanıylar, hárbir

graflıqtan eki rıcar hám de úlken qalalardan ekewden wákiller toplanǵan.

Parlament XIV ásirden lordlar hám ulıwma palatalarǵa bólinedi. Lordlar

palatasında korol usınıs etken, aqsúyekler, episkoplar, abbatlar májilis

ótkizgen. Ulıwma palatada bolsa rıcarlar hám qalalılar wákilleri qatnasqan.

Parlament—francuz tilinde parle—«sóylew» sózinen alınǵan. XIV ásirden

baslap parlament salıqlar belgilewden tısqarı, nızamlar islep shıǵıw hám

qabıl etiwde qatnasıw huqıqın da qolǵa kiritedi.