Берунийнинг «Хиндистон» асарида юнон эстетикаси тал=ини

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

                                                                                                                                                               

27 

 

I I -B O B .  

BERUNIY HINDLARNING DINIY E’TIQODLARI 

V A   B AD I I Y -E S T E T I K   T A FA K K U R I   H A QI D A    

2 - 1 .   « V e d a »   v a   « P u r o n a » l a r d a   i l m i y   v a   e z o t e r i k   ( y a s h i r i n )  

b i l i m l a r .  

 

H i n d l a r n i n g   u l a m o l a r i ,   s h o i r l a r i   v a   r u h o n i y   u s t o z l a r i   j u d a  

katta  

hurmat 

bil an 

qara ydigan 

«Veda »la r 

insoni yatning 

h o z i r g a c h a  

m a v j u d  

y o z m a  

m a d a n i y  

yo d g o r l i k l a r i n i n g  

e n g  

q a d i m g i l a r i d a n     h i s o b l a n a d i .  

«Veda »lard a  qadi mgi   Hindiston  xalqlarining   ijtimo i y  ahvoli, 

u r f - o d a t l a r i ,   d i n i y   v a   m i l l i y   a n ’ a n a l a r i ,   p o e t i k   v a   f a l s a f i y 

ta fakkuri   ifodasini   topgan.  Veda  so ’zi   bili mni   bildirsa   ha m,  bu 

oddi y bili m e mas, hindlar e ’tiqodicha , sirli bili mlardir.  

«Veda »lar  to ’rt   qis mga   bo ’linadi:   «Rigveda »,  «So mav eda», 

«Ya jurveda »,  «Atxarv ana-veda ».  «Vedaning  ma ’nosi  bilin magan 

n a r s a n i   b i l i s h d i r , - d e b   y o z a d i   B e r u n i y   « H i n d i s t o n »   k i t o b i n i n g   o ’ n  

ikkinchi  bobida.  Hindlar  «Veda »  kitobini  oli y t angrining  Barohim  

og ’zidan   (tilidan)  a ytilgan  so ’zi ,  de ydila r.  Vedani   brah manlar 

o ’qi ydilar -u ,  ma’nosin i  bil ma ydila r.  (Qadi mgi   brah ma nlar  veda 

ma ’n osini  bilganlar,  lekin  Beruni y  z a monida  uni  bilganlar 

qol magan   bo ’lishi   mu mkin -F.B)  Beruni y  shunga  ishora  qilib 

«Brax manla rning  o zgina  qis mi  uning  ma ’nosini  o ’rgan adi, -d e ydi. 

–   Munoza ra   va   baxslashuv   yo ’sinida   un ga   turli   ma ’no   v a  izohlar 

berishni  juda  oz  kishi biladi »

1

.  

V e d a l a r n i n g   y a s h i r i n - e z o t e r i k   b i l i m l a r   e k a n i n i   s h u n d a n   b i l i s h  

mu mk inki,  «Veda »  o ’qishni   brah manlar  kshatri y  tabaqasiga 

(shah zodalar,  harbi yla rga)  o ’rg atadila r,  lekin   kshat riyning  hech 

b i r   k i s h i g a ,   h a t t o   b r a h m a n g a   o ’ r g a t i s h g a   r u x s a t   b e r i l m a g a n .  

---

 

                                                                                                                                                               

28 

 

Va ysh ’ya   va   shudra   t abaqalari   esa   vedani   tal affuz  qilib  o ’qishlari 

u   y o q d a   t u r s i n ,   e s h i t i s h l a r i   h a m   r a v o   e m a s .   U   i k k i   t a b a q a d a n  

biron   kishining  vedani   o ’qigani   aniq   bo ’lsa ,  brahma nl ar  u   oda mni 

h u k m d o r g a   t o p s h i r a d i l a r   v a   h u k m d o r   u n i n g   t i l i n i   k e s i b   q i yn a y d i »

2

 

V e d a l a r   e z o t e r i k - y a s h i r i n ,   s i r l i   b i l i m l a r   d e b   h i s o b l a n g a n i g a  

s a b a b ,   b i z n i n g c h a ,   o l i y   t a b a q a l a r n i n g   h a m   b i r   h o v u c h   v a k i l l a r i  

vedani   bilishi  bilan   fah rlanib,  hatto   podshohlardan   ha m  o’zini 

y u q o r i   t u t a d i l a r   v a   b u   b i l i m l a r n i   h e c h   k i m g a   o ’ r g a t i s h n i  

ista ma ydila r.  Yana   «Vedani  yozish  mu mkin   e ma s,  de ydilar, 

chunki   u   turli   kuyl ar  bilan   o ’qil adi,  ya ’ni   u   badiiy - est etik  bo ylik, 

q a d r i y a t   h a m d i r .   U n i   y o z i s h d a   q a l a m n i n g   o j i z l i g i   v a   yo z i l g a n d a  

ortiq   yoki   ka m  qilib   qo ’yishi  s ababli,  uni   yozuvdan  uzoq 

tutadilar».

3

 

H i n d l a r   n e c h a   m i n g   y i l l a r   d a v o m i d a   a v a y l a b ,   y a s h i r i b ,  

ko ’pchilik   hindla rga   ha m  bildirma y  k elgan   vedala rni     hindlarga 

begona   hisoblangan,  boshqa  dini y  e ’tiqod  vakili  bo ’lgan 

Beruni yning   o ’rganishiga   qo yil  qolish  ke rak .  Bundan  xulosa 

q i l i s h   m u m k i n k i ,   h i n d l a r n i n g   o l i y   t a b a q a g a   m a n s u b   u l a m o l a r i  

B e r u n i yg a   j u d a   k a t t a ,   h a t t o   c h e k s i z   h u r m a t   b i l a n   q a r a g a n l a r .   B u  

holatni Beruni yning o ’zi ha m s ezgani  yuqorida  a ytildi.  

Beruni y  aniqlashicha ,  «Veda »  kitobi   yaxshi  ishlarga   targ ’ib 

q i l i s h n i ,   y o m o n   i s h l a r d a n   q a yt a r i s h n i ,   a m a l l a r n i n g   c h e g a r a s i n i  

aniq   ko ’rsatib,  ya xshilik   qilishga   qi ziqtirishni,  gunoh  ishlarga 

qattiq   jazo   be rilishini  a ytib  qo ’rqitishni,  yaxshi   (xa yrli   ishlarga) 

m u k o f o t   v a   ( yo m o n   i s h l a r g a )   yo m o n   j a z o l a r n i   b a yo n   q i l a d i .  

B e r u n i y   y a n a   a n i q l a s h i c h a ,   « V e d a » n i n g   k o ’ p   q i s m i   t u r l i   d u o  

v a   o l o v   u c h u n   q i l i n a d i g a n   t u r l i   q u r b o n l i k l a r   u s t i d a g i   ( h a q i d a g i )  

                                                                                                                                                             

1

 Беруний. Щиндистон. Т., «Фан», 1965, сащ. 106. 

2

 Беруний .Щиндистон Т., «Фан»,1965,сащ.106. 

3

 Ыша жойда. 

---

 

                                                                                                                                                               

29 

 

so ’zl ardan   iboratdir.  Xuddi   «Avesto »dagi   kabi,  «Vedala r»da   ha m 

u   qurbonlik  turl ari   sanab   bo’l ma ydig an  da ra jad a   ko’p  va 

( q o i d a l a r i )   q i y i n d i r .  

«Veda »larning  

il mi y 

ta fakkurdan  

ko ’ra , 

badii y -estetik 

ta fakkur  maxsuli  ek anligini  Be runi y  a ytgan   man a  bu   so’zlardan 

bilish   mu mkin.  «Veda »  ma z muniga   ko ’ra,  oliy  t angri   avli yo 

B a r o h i m g a   b u   o l a m d a g i   m a v j u d o t l a r n i n g   b o s h l a n i s h i   h a q i d a  

g a p i r a d i .   B u   g a p l a r   i c h i d a   S h a v n a k   d e g a n   f a r i s h t a   y o k i   u l a mo g a  

Zuhro yulduz  a ytgan  bunda y so ’zla r ha m bor:  

«Er  yuzi   suvga   g’a rq   bo ’ladigan   vaqtda   sen   vedani   unutasan. 

S h u n d a   V e d a   e r n i n g   ( s u v n i n g )   e n g   t a g i g a   t u s h i b   k e t a d i .   U   e r d a n  

u n i   b a l i q d a n   b o s h q a   n a r s a   c h i q a r o l m a y d i .   S h u n i n g   u c h u n   m e n  

baliqni  yubora man ,  u  Vedani   chiqarib   senga   topshiradi ».  Bu  erda 

ehti mol ,  Er  kurrasidan   ko ’rinuvchi   Qu yosh   Baliq   yulduzlar 

burjiga   yaqinlashgan   vaqtiga  ishora   qilingan  bo ’lishi  mu mkin. 

Zuhro  yulduzi   yana   bunda y  d e ydi:  (Er  suv  ostiga   g ’a rq  bo’ lib 

ketganidan)  ke yin   men   cho ’chqani   yubora man ,  u  qoziq  tishlari 

bilan erni  ko ’tarib , uni suvdan  chiqaradi».  

  B e r u n i y   « H i n d i s t o n »   k i t o b i d a     y o z i s h i c h a ,   h i n d l a r   e ’ t i q o d i g a  

ko ’ra     oli y  ma ’bud   hisoblangan  Vishnu  (uni  turli  z a monlarda   Er 

y u z i g a     k e l i s h i g a     q a r a b ,   B a r o h i m ,   V a s u d e v a ,   V ’ y o s a ,   K r i s h n a ,  

N o r o y a n a   d e b   t u r l i c h a   a t a y d i l a r   y a n a   b o s h q a   i s m l a r i   h a m     b o r -

F.B.)  er  yu ziga    oxi rgi   vaqtlarda     avli yo   V’yo sa   qi yofasida  

k e l g a n i d a   q a d i m g i     v e d a   k i t o b l a r i n i   r u h o n i yl a r n i n g     t u s h u n i s h i g a  

osonlashtirish maqsadida   to ’ rt  qis mga   bo ’lgan.   

  B u  

qis ml ar 

«Rigveda », 

«So mav eda», 

«Ya jurv eda», 

«Atxarvana -veda»  deb   atal adi.  V’yo saning  to ’rt   shogirdi   bo ’lib,  u 

har  bir  shogirdiga     bi r  vedani     o ’rgatg an.  Qi zig ’i  shuki,    vedani 

yo zish ko ’p  za monlar   ma n  etilgan , uni  faqat  yod  o ’qish     mu mkin. 

---

 

                                                                                                                                                               

30 

 

Yodlashni  osonlashtirish   maqsadida   naz m,  she ’r  bilan   bun yod 

e t i l g a n .    

  B i z n i n g c h a ,   v e d a l a r   yo z i l m a g a n l i g i n i n g   s a b a b i ,   u n i   f a q a t  

oli y  tabaq a  ruhoni yl ari ,  brax manla r  yod  o ’qib,  podshohlarga 

o ’rgatsin,  duch  kelgan   oda m,  balki   yo mon   oda ml ar  uni  yozuv dan 

ko ’chirib   olib   o’rgan masin ,  degan   ni yatd a     shunda y  qilingan. 

Ruhoni y  ustozla r    har  z a monda  veda   kitoblarini   o’zlarining  eng 

sadoqatli,  ishonchli ,  qobili yatli    shogirdlariga    o ’rgatib ,  yod 

o l d i r g a n .    

O l i m l a r   f i k r i c h a ,   V e d a l a r d a     q a d i m g i     h i n d l a r n i n g   b o r l i q  

o l a m g a     f a l s a f i y ,   d i n i y ,   e s t e t i k   m u n o s a b a t i ,   s o f   f a l s a f a g a c h a  

bo ’lgan   qadi mgi  dun yoqarashlari   yuksak   dara jada   rivojlangan. 

«Rigveda »  gi mnla ri   (ma dhu -sanolari )da   oli y  ma ’bud .  Odit ’ya 

Pritxvi  (ona   tabiat)ning   o ’n  ikki   o ’g ’li   borligi  a ytiladi .  Bular 

V a r u n a - Y u l d u z l a r g a     t o ’ l a   o s m o n   ( y u n o n l a r d a   – U r a n ) ,   M i t r a  

(boshqa   is mlari  Sur’ya ,  Savitra)  Qu yosh   ma ’b udi.  Hind 

e ’tiqodicha    Varuna   bilan  Mit ra     bi ri  kech asi,  biri  kunduzi 

o d a m l a r n i   k u z a t i b ,   yo m o n l i k     q i l g a n l a r n i     j a z o l a y d i l a r .   S o m a - O y 

ma ’b udi,  u  oda mla rga    muq addas     rohatbahsh     i chiml ik   ta yyorlash 

sirla rini     o ’rgatgan .    Va yu -sha mol   ma ’budi.    Agni -olov   ma ’budi, 

I n d r a – y a x s h i l i k ,   c h a q m o q ,   j a n g ,   u r u s h   m a ’ b u d i ,   p u r u s h a - e r l i k  

quvvati ba rcha  mav judotlarning manbala ri si fatida ulug ’lanadi .  

Vedala rga   ko ’ra ,  Er  yu zidagi   birinchi   oda m  –   Manu   b archa 

oda mla rning  otasi   deb   ilohi y  hisoblangan .  «Manu   qonunlari »  ha m 

vedala rning  bir  qis mi   hisoblanadi .  Hind  e ’tiqodicha ,  Er  va 

os monni, Qu yoshni, Agnu va  Indrani , Purusha  tug’dirgan

1

.  

  B e r u n i y  

y o z i s h i c h a ,  

h i n d l a r  

b i r  

q a n c h a  

m u q a d d a s  

s h a h a r l a r d a g i   i b o d a t x o n a l a r d a   E r l i k   q u v v a t i   s h a r a f i g a   b a l a n d  

                                                 

1

 А.Н. Чанышев. Курс лекций по деревней философии. М., «Высокая школа», 1981 г. 

---

 

                                                                                                                                                               

31 

 

ha ykalla r  qo ’yilgan .  Bu   ha ykalga   hozirgacha  hind  a yollari 

mu qaddas   yog ’  surtib,    unga   sig ’inadilar,  farzand   va   davlat 

t i l a y d i l a r

1

.  

Beruni y  aniqlashicha ,  «Rigved a»  uch   turli   ohang  bilan 

o ’qiladi   ( yod   a ytiladi).  Ularning   biri ,  ha mma   o ’qiladigan   joylarni 

baroba r,  bir  ohangda   o ’qish.  Ikkinchisi,  vedani   har  bir  kali madan 

so ’ng  to ’xtab -to ’xtab ,  bir -biridan  a jralib   o ’qishgan .  Uchunchisi, 

o ’qish   turlarining   afzali   bo ’lib ,  bunga  ko ’p  sababla r  va ’da 

q i l i n g a n .   B u   x i l   o ’ q i s h d a   v e d a n i n g   k i c h i k   b i r   b o ’ l a g i   m a ’ l u m 

kali mal ar  bilan   o ’qi y  boshlanadi.  Ke yin   u   kali mala r  qa ytarilib, 

o ’qil mag an   qis midan   bir  ozi   ul arga   qo ’shib   o ’qiladi.  So ’ngra   shu 

qo ’shilgan   qis mining   yolg ’i z   o ’zi  qa yta rilib,  unga  ya na   ya ngi  bir 

bo ’lagi   o ’qiladi .  Shu   ta rtibda   o ’qish   davo m  etib,  oxirida ,  barcha 

o ’qilgan  ha mma si  qa yt arib  o ’qiladi.  

«Rigveda »ning 

ma z muni  

Qu yoshga , 

olovga , 

barcha 

farishtalarg a   (Hindlar  e ’tiqodicha ,  barcha   farishtala rga   iloh  deb 

s a j d a   q i l i n a d i )   m a d x u - s a n o   v a   d u o   i l t i j o l a r d a n   i b o r a t .   « R i g v e d a »  

k a l i m a l a r i ,   j u m l a l a r i   b i r - b i r i d a n   a j r a t i b   o ’ q i l i s h i n i n g   s a b a b i  

Beruni y  aniqlashicha ,  qu yidagi   mi fologik   asotirga ,  xalq   og ’z aki 

poetik   i jodi  bo ’lgan   rivo yatga   asoslanadi .  Be runiy  a niqlashicha, 

Ja ynavalk ’ya   is mli   shogird  mull avach cha   bor  edi .  Uning  ustoziga 

do ’st   bo ’lgan   boshqa   bir  ustoz  –   b rax man   olis  sa farg a  ketish 

oldidan  do ’stiga  mu ro jat   qilib,  u  q a ytib   kelguncha   har  kuni 

do ’stining  shogirdlaridan   biri   uni  u yiga   kelib,  ibodat   olovi  o ’chib 

q o l m a s l i g i   u c h u n   q a r a s h i b   t u r s i n ,   d e b   i l t i m o s   q i l g a n .   S h u  

xiz ma tni  b ajarish   uchun   mullava cha   Ja ynavalk ’ya ning  navbati 

k e l g a n .   U   x i z m a t n i   b a j a r i b   y u r g a n d a   s a f a r g a   k e t g a n   k i s h i n i n g  

xotini  uni   sevib   qolgan.  Buni  se zgan   Ja ynavalk ’ya  u   erga  boshqa 

                                                 

1

 Беруний. Щиндистон. Т., «Фан», 1965, сащ. 

---

 

                                                                                                                                                               

32 

 

borma y  qo ’ygan .  Haligi   a yol  ustozdan   o ’sha   shogirdingiz  nega 

k e l m a y a p t i ,   d e b   s o ’ r a g a n .   U s t o z   J a y n a v a l k ’ y a n i   m a j b u r l a b   u   e r g a  

yu bormoqchi   bo ’lgan .  Shogird   uning   fa rmonini  b ajarishdan  bosh 

tortgan   va  so fdil ,  xalol   bo ’lgani  uchun,  gunohga  botishdan 

saqlanish   uchun   ustoziga   «Hohlasangiz   me nga   o ’rgatganliringizni 

q a y t a r i b   o l i n g »   d e g a n .  

Ustoz,  pi r  bir  duo   o ’qib,  shogirdining  bilganla rini   qa ytarib 

olgan,  shogird  bilganlarini   unutgan.  Shogird,  Ja yn avalk ’ya 

Qu yosh   ma ’budiga   ilti jo   qilib,  v edani   o ’rgatishni   so ’ragan. 

Qu yosh   unga:   «Men  doi mo   ha rakatda ma n,  sen   me nd an  qanda y 

q i l i b ,   o ’ r g a n a s a n ? »   -   d e d i .   J a y n a v a l k ’ y a   t i r i s h q o q l i k   b i l a n  

Qu yosh   aravasiga   osilib   olib   undan   v eda   il mini   o’rganadi,  a mmo 

doi mi y  harakatda ,  notinchlikda   bo ’lgani   uchun   to ’xtab -to ’xtab, 

takro rlab yod o ’qish usuli an ’ana  bo ’lib qolgan .

1

 

Bu   go ’zal   a fsona   hindlarni ng   estetik   idrok   etish   qobil yati 

anch a  baland   ekanligini  ko ’satadi .  Beruni y  ham  bu   voqeani 

h a q i q a t   d e b   b i l m a y ,   a f s o n a   d e b   b i l s a   h a m   b a d i i y ,   x a l q   p o e t i k  

e jodi si fatida  to ’liq kelti rgan.  

Beruni y  aniqlashicha ,  «So maveda »  kitobida  qurbonliklar 

t a r t i b i ,   i n s o n l a r n i   h a y o t i d a   yo m o n ,   g u n o h   i s h l a r d a n   q a yt a r i s h ,  

m a n   e t i s h ,   y a x s h i   i s h – a m a l l a r   q i l i s h   u c h u n   b u y r u q l a r   b a y o n  

qilinadi   va   ashula   singari   ku y  ohangida   o ’qiladi.  Hindlarning 

qadi mgi   sanskrit  tilda   yoqi mli   so’z   va   o y  so ma   deb   ataladi.  Shu 

ma ’n oda 

So maveda  

yoqi mli  

k alo m 

ma ’nosini 

bildiradi. 

«So mav eda »ning  ku y  bilan   o ’qilishining  s ababi  shuki,  -   de ydi 

B e r u n i y , -   N o r o ya n a   V o m a n a   ( Q o ’ r q i n c h l i   d e v )   s u v r a t i d a   B a l i  

podshoh 

oldiga 

kelganida, 

o’z ini 

Brax manga  

o ’xshatib, 

So ma vedani  mungli  ku y  bilan   o ’qishga  tutindi  va   shunda y  o’qishi 

                                                 

1

 Беруний. Щиндистон., «Фан»,1965,сащ.109. 

---

 

                                                                                                                                                               

33 

 

sababli   Bali   podshohni   betoqat   qildi.  Niho yat ,  o ’sha   bo’ladigan 

ish   bo ’ldi.  (Beruni y  k e yin roq  bu   voqeani   mufassal   ba yon  qiladi. 

B i z n i n g   i s h i m i z d a   h a m   b u   v o q e a   h a q i d a   y a n a   f i k r   y u r i t i l a d i .   –

F . B . )    

Beruni yning  

«Hindiston» 

kitobida  

ni ma 

uchundir, 

«Ya jurveda »  (yoki   Ya yu rveda)  haqida   ma ’lumo t   juda   ka m 

berilgan:   «Ya ju rvedaga   kelsak ,  -  d e ydi   Be runi y,  -   buning  na z mi 

kondin  (v azni)  dan   tarkib   topgan   bo ’lib,  bu   bilan  avvalgi 

(«Rigveda»)ning  farqi   shuki,  buni   so ’zla r  (juml al ar)  o ’rtasida 

to ’xta ma y  tut ashtiri b   o ’qish   mumk in .  Bunda   ham  («Ya ju rveda» 

qis mida   ha m)  avvalgisida   («Regveda »  qis mida)  bayon  qilinadigan 

olov yoqish a ma lla ri va  qurbonlikla ri ba yon qilinadi »

1

.  

«Ya jurveda »  (yoki   «Ya yurveda »)  boshqa   ma nbala rga   ko ’ra 

asosan   tabobatga ,  shifobaxsh   o’si mlikla rga ,  turli  kasalliklarni 

davolash usullariga  bag ’ishlangan asa rdir.  

«Axt arvana -veda»ga   kelsak ,  bu   avvalgi   ikkala   na z m  singari 

e m a s ,   b u n d a   k a l i m a l a r   b i r - b i r i g a   t u t a s h t i r i b ,   l e k i n   d i mo q   b i l a n  

qiroat   qilib   o ’qiladi , -   de ydi   Abu   Ra yhon   Beruni y.  - Oda mla r 

b u n g a   k a m   r a g ’ b a t   q i l a d i l a r .   B u n d a   h a m  o l o v g a   q i l i n a d i g a n  

qurbonliklar, 

o’si mlikla r 

(g a 

q anda y 

mu nosabat 

bo’lishi 

k e r a k l i g i ,   u l a r n i   y o q i s h ,   k u l i n i   d a r y o g a   s o c h i s h -   F . B . )   h a q i d a g i  

bu yruqlar  va  o ’liklar  uchun  ba ja rilishi  lozi m  bo ’lgan   a mallar 

ba yon   etiladi ».  Bi zningch a,  vedaning   bu  qis mi  juda   qa yg ’uli, 

fo jiali  ruhda  bo ’lgani  uchun , avom hindla r es a  tabiatan  quvnoq va 

sho ’x  bo ’lgani   sababli   uni  o ’qishga  rag ’batl ari  yo ’qdi r.  Lekin 

B e r u n i y   b u   h o l a t n i n g   i s h o n c h l i r o q   s a b a b l a r i n i   a y t m a g a n .  

Abu  Ra yhon   Beruni y  «Hindiston»  kito bida  v edalardan 

farqlanuvchi   puronala r  haqida   ham  q i mma tli   ma ’lu motlar  beradi. 

                                                 

1

 Беруний. Щиндистон., «Фан»,1965,сащ.108. 

 

---

 

                                                                                                                                                               

34 

 

U ,   p u r o n a l a r n i n g   1 8     x i l i n i n g   n o m l a r i n i     k e l t i r a d i :   1 .   O d i - p u r o n a  

j u d a   q a d i m g i   p u r o n a .   2 .   M a c h ’ y a - p u r o n a -   b a l i q   h a q i d a   .   3 .